MAGMATİK JEOMORFOLOJİ_{Genel esaslar ve Türkiye’den örnekler}

• Tabüler Plütonizma 37
  • Dayk 38
  • Sill 39
  • Nek 40

2. Extrüzif magmatizma 41
   • Volkanizma ürünleri 42
     • Lav 42
     • Piroklastik maddeler 44
     • Gazlar 51
   • Volkanik faaliyet tipleri 52
     • Efüzif püskürmeler 52
     • Eksplozif püskürmeler 57
     • Deniz altı püskürmeleri 64
     • Buzul alttı püskürmeleri 65
     • Hidrovolkanik püskürmeler 66
   • Volkanik strüktürler 68
     • Volkan konileri 68
       • Lav konileri (Kubbe-Kalkan konileri) 69
       • Kompozit (Stratovolkan) konileri 73
       • Piroklastik koniler 78
     • Dom yapıları 80
     • Volkanik örtüler 83
       • Mafik lav örtüleri 83
       • Piroklastik örtüler 100
       • Volkanik tüf örtüleri 106
       • Volkanik breş örtüleri 108
       • Lahar akıntısı örtüleri 110
     • Volkanik patlama yapıları 112
       • Dietrama 112
       • Maar 113
       • Krater 115
       • Kaldera 116

Bölüm D: Magmatik kayalar üzerinde oluşan        121

yüzey şekilleri

Magmatik kayalarda ayrışma  121

• Fiziksel ayrışma süreçleri 122
• Kimyasal ayrışma süreçleri 126
• Fiziksel ve kimyasal ayrışma süreçlerinin etkileri 129
• Ayrışma ürünleri 131

2. Volkanoklastik-Sedimanter yapılar 132
   • Volkanoklastik-Sedimanter kayalar 132
   • Volkanoklastik-Sedimanter istif 133
3. Flüviyo-magmatik jeomorfoloji 134
   • Aşınım şekilleri 134
     • Plütonik yapılarda aşınım şekilleri 135
     • Volkan konilerinde aşınım şekilleri 141
     • Bazalt örtülerinde aşınım şekilleri 145
     • Volkanik breşlerde aşınım şekilleri 149
     • Volkanik tüflerde aşınım şekilleri 150
   • Birikim şekilleri 162
     • Magmatik kum ve çakıl plajları 162
     • Piroklastik sedimanter depolar 163
     • Volkan konisi yamaç depoları 163
     • Lahar depoları 165
   • Terselmiş volkanik rölief 167

Bölüm E: Volkanik Tehlikeler   169

1. Lahar 170
2. Volkanik kül/toz püskürmeleri 176
3. Volkanik gaz yayılımı 181
4. Asit yağmurları 185
5. Volkanik strüktürlerde yamaç problemleri 186
6. Volkanik depremler 191
7. Volkanik faaliyetlerin klimatik etkileri 192
8. Volkanik tsunamiler 194

Faydalanılan Kaynaklar – I       197

1. ANAHATLARIYLA, TÜRKİYE’NİN

MAGMATİK YAPILARI    227

Bölüm F: Türkiye’nin plütonik yapılarına ait örnekler  229

1. Felsik plütonik yapılar 231
   • Kuzey Marmara plütonik yapıları 231
   • Güney Marmara plütonik morfolojisi 234
   • Kuzey Ege plütonik yapıları 236
   • Orta Anadolu plütonik yapıları 240
   • Batı Karadeniz plütonik yapıları 242
   • Doğu Karadeniz plütonik yapıları 243
   • Anadolu’daki diğer plütonik yapılar 245
2. Mafik ve Ultramafik plütonik yapılar 247

Bölüm G: Türkiye’nin volkanik yapılarına ait örnekler 250

1. Senozoik volkanizması 252
2. Volkan konileri 253
   • Lav konileri 253
   • Stratovolkan konileri 257
   • Piroklastik koniler 263
3. Volkanik örtüler 267
   • lav örtüleri 267

• Piroklastik örtüler 270

4. Volkanik patlama yapıları 272
   • Diatrema 272
   • Maar 273
   • Krater 275
   • Kaldera 277
5. Volkanik dom yapıları 279
6. Denizaltı volkanizması, Ofiyolitler 280

Faydalanılan Kaynaklar – II      284

İndeks  293

Foto Listesi

Foto A.1: 17 Ağustos 1999 Kocaeli depreminde, İzmit-

Adapazarı arası demiryolunda, Tepetarla

istasyonu yakınlarındaki ötelenme         11

Foto B.1: Pegmatitik doku (Pegmatit)         20

Foto B.2: Faneritik doku. (Granit)  20

Foto B.3: Porfirik doku. Her tür magmatik kayanın porfiri

olabilir 21

Foto B.4: Afanitik doku (Riyolit)    21

Foto B.5: Camsı doku (Obsidiyen)  22

Foto B.6: Vesiküler doku (S: Skorya, P: Pomza)     22

Foto B.7: Piroklastik doku (Volkanik tüf)   23

Foto B.8: GB Anadolu, Kemer-Köyceğiz bölümünde; Peridotit, Piroksenit, Hornblendit, Harzburjit örneklerinden oluşan ultrabazik kayalar (yani yeşil kayalar) ve hidratasyonla oluşan serpantinler geniş alanlar

kaplar   30

Foto B.9: 1600m rakımlı Çaykavak Geçidi (Niğde-Ulukışla yolu) mafik nitelikteki su altı volkanizmasına bağlı olarak, hidrostatik basınç etkisiyle şekillenerek katılaşan “Yastık lav (Pillow lav)” yapısı 30

Foto C.1: Üzerindeki örtü tabakalarının jeolojik mazi içinde aşınıp taşınması sonucunda karmaşık şekil

özellikleriyle ortaya çıkarlar      35

Foto C.2: Erozyon sonucu topografyada yüzeylenen Dayk ve

Nek. San Juan County, New Mexico      38

Foto C.3: Bu fotoğrafta, ilksel konumları tektonik deformasyon ile bozulan piroklastik, volkanoklastik istiften oluşan depo, daha genç mafik karakterli bir dayk ile

kesilmiştir        38

Foto C.4: Felsik piroklastikler içine enjekte olan “Sill” ve onu dikine kesen “Dayk” görülmektedir   39

Foto C.5: Volkanik nek; Devils Tower (Wyoming, ABD)    40

Foto C.6: Navajo volkanik sahası (New Meksika, USA)      40

Foto C.7: Farklı boyut ve şekillerdeki volkan bombası örnekleri 46

Foto C.8: Siyah, kırmızı-kahverengi tonları ile mafik skorya

taneleri 47

Foto C.9: Kula yöresindeki mafik tefra (skorya) örnekleri ve

tefra konisi yamacı       48

Foto C.10: Pomza; beyaz, gri, bej ve farklı tonlarındaki felsik bileşimli veziküler camsı volkanik bir üründür 48

Foto C.11: Volkanik kül; volkanik bir patlama sırasında

püskürtülen 2 mm den küçük kaya, mineral ve

cam parçacıklarının bir karışımıdır        49

Foto C.12: St. Helens Dağı'nın patlama sütunu (18 Mayıs 1980) 50 Foto C.13: Laki püskürümü (Izlanda tipi volkanik faaliyet)   53

Foto C.14: Yarık (Fissür baca) boyunca yüzeye çıkarak çevreye yayılan mafik lav akıntıları 53

Foto C.15: Laki çizgisel püskürümü 55

Foto C.16: 08 Mayıs 1902 tarihinde gerçekleşen Pele volkanizması ve “Pele kulesi” olarak

isimlendirilen sonrasında oluşan baca tıkacı       61

Foto C.17: (a) Hidrotermal püskürmeler, (b) Featik püskürmeler,

(c) Featomagmatik püskürümler 67

Foto C.18: İzlanda’daki fissür volkanizması ve diverjansa bağlı açılma. Thingvellir Ulusal Parkı (İzlanda) 70

Foto C.19: Erciyes Stratovolkan konisi ve çevresindeki parazit

koniler ve dom yapıları 77

Foto C.20: Kula çevresindeki yöresel adı “Divlit” olan mafik

bileşimli piroklastik (skorya) volkan konilerinden biri 79

Foto C.21: Kula çevresindeki genç bazalt akıntıları ve mafik bileşimli piroklastik (skorya) volkan konileri 79

Foto C.22: Piroklastik koniler, patlamalar sırasında koni duvarının deforme olmasıyla klasik koni şekillerini

kaybedebilirler  79

Foto C.23: Erciyes stratovolkan kopleksi içindeki Karagüllü

Tepe volkanik domu     80

Foto C.24: Bir baca aracılığı ile volkan krateri ya da kalderası içinde yüzeylenen ve felsik bileşimdeki yüksek viskoziteli lavlar, akarak patlama çukurunun dışına çıkıp, etrafa yayılma fırsatı bulamadan, hızlı bir şekilde katılaşarak baca tıkacı oluşturacak şekilde

kubbe yapısı oluştururlar           82

Foto C.25: Baca tıkacı lav domları; çok hızlı katılaşan, kıvamlı ve yapışkan lavların kaldera ya da krater içindeki kubbe yapılarıdır         82

Foto C.26: Sıcak, bazaltik pahoehoe tipi yüzeyli lav 84

Foto C.27: Sıcak bazaltik Aa tipi lavı          85

Foto C.28: Bloklu lavlardan oluşan mafik örtü        86

Foto C.29: Hassa (Hatay) leçesi leçe yapısı 87

Foto C.30: Basınç sırtları   88

Foto C.31: Hornitoslar; mafik lav akma ve örtülerinin

yüzeylerinde oluşan mikro relief şekillerinden biridir 89

Foto C.32: Sıçrama konileri; bir bacadan çıkan lav parçalarının baca çevresine sıçraması ile oluşur  90

Foto C.33: Lav kanalları    91

Foto C.34: Lav tünelleri     93

Foto C.35: Lav mağaraları  94

Foto C.36: Mafik lav örtülerindeki çökme yapıları   95

Foto C.37: Effüzif lav gazı bacaları 96

Foto C.38: Yastık lavlar (Pillow Lava)        97

Foto C.39: Bartın Güzelcehisar Bazalt sütunları      99

Foto C.40: Boyabat Kurusaray Köyü Bazalt sütunları          99

Foto C.41: 2011 Shinmoedake (Japonya) püskürmesi          100

Foto C.42: Farklı tane boyutundaki, felsik piroklastik ürün konkordant tabakalı, pekişmemiş (unkonsolide)

örtü depo          101

Foto C.43: Mafik unkonsolide piroklastiklerden (skorya) oluşan

tefra deposu      101

Foto C.44: Farklı püskürümlere ait felsik ve mafik unkonsolide

iri taneli piroklastik katmanlarının ardalanmalarndan oluşan tefra deposu 103

Foto C.45: Piroklastik akma bulutu 104

Foto C.46: Piroklastik dalga depolarının stratigrafik özellikleri        105

Foto C.47: Volkanik tüf tekstür ve Kapadokya’daki volkanik

tüfleri (İgnibritler) üzerinde gelişen aşınım şekiller         106

Foto C.48: Kapadokya yöresindeki farklı ignimbrit tabakalanma yapıları     107

Foto C.49: Otoklastik volkanik breş sahası  109

Foto C.50: Piroklastik volkanik breş           109

Foto C.51: Kolombiya’daki Nevado del Ruiz Dağı volkanizması (13 Kasım 1985) ile oluşan lahar akışı Chinchina

köyünü volkan çamuru gölüne çevirmişti           110

Foto C.52: 19 Mart 1982 tarihinde St. Helens Dağındaki volkanik faaliyet ile püskürtülen sıcak piroklastik malzemeler ve pomza kırıntıları, kar erimelerine neden olarak, lahar oluşturmuştur         111

Foto C.53: Endonezya’daki Galunggung volkanı 1982 püskürümü ile oluşan lahar akıntısı evlere ve ekili alanlara büyük zarar verdi         111

Foto C.54: Yılanlı Diatreması        113

Foto C.55: Meke Gölü (Tuzlagöl) maarı ve piroklastik konisi          114

Foto C.56: Acıgöl maarı, (Karapınar)         114

Foto C.57: Üstte Süphan Dağı krateri, Alttaki foto Kula volkanik sahasındaki piroklastik    koni olan Sandal Divliti ve krateri                       115

Foto C.58: Nemrut Kalderası konik şekilli olup, taban alanı

±36 km² kadarken, üst alanı ±48 km² civarındadır          116

Foto C.59: Mount Mazama Krater gölü kalderası (Oregon, ABD) 118

Foto C.60: Kīlauea, Hawaii Adaları'nda şu anda aktif olan bir volkan olup, Hawaii adasını oluşturan beş kalkan

volkanın en aktifidir      120

Foto C.61: Havaii tipi kaldera; devam eden dönemsel aktivitenin çökme deformasyonu nedeni ile kaldera morfolojisi değişimi güncelliğini korur  120

Foto D.1: Kaya yüzeylerinde çatlamalara neden olan ıslanma- kuruma ayrışma süreci “Termal Stres” olarak da tanımlanır    124

Foto D.2: Granitin hidroliz ile ayrışması sonucu kuvars,

feldspat ve mika ayrışarak dağılır          126

Foto D.3: dış yüzeyinden başlayarak oksidasyon ile altere olarak (kimyasal bozulma) limonite dönüşen, biyotit

ve amfibol içeren granitik bir kaya         127

Foto D.4: Plütonik kayalarda yüzey altında ayrışma süreçleri

özellikle toprak neminin kimyasal süreçleri

tetiklemesi ile güçlü şekilde devam eder 128

Foto D.5: Granit’te eksfoliasyon şeklindeki ayrışma 129

Foto D.6: Mafik volkanik kayada gelişen sferoidal ayrışma  130

Foto D.7: Epiklastik volkanik sedimanter kayalardan oluşan

istif      133

Foto D.8: Fiziksel zayıflık zonlarını takip ederek plütonik kayaların iç kesimlerine giren su; temas ettiği kaya yüzeyinden başlayarak hidroliz ile kayayı

ayrıştırmaya başlar        135

Foto D.9: Felsik plütonik yapıların yüzeylendiği, örtüden yoksun magmatik kayalar üzerinde gelişen tor

süreci; üst üste dizilmiş muntazam blokları oluşturur 136

Foto D.10: Yüzeyi deforme olmuş granit, diorit, dasit, dolerit,

1. magmatik kayaların yuvarlak blokları olabilir 138

Foto D.11: Avşa Adası granitleri üzerinde gelişen ayrışma,

yarıntı erozyonu ve yamaç işlenmesi      139

Foto D.12: Şekil özellikleri itibarıyla farklı tip inselberg

örnekleri          140

Foto D.13: Kula’daki piroklastik tefra konileri (Divlit)

yamaçlarında ışınsal drenajın rill erozyonu

yaygındır          144

Foto D.14: Lapili konilerinin etek seviyelerinden malzeme

alındığında gevşek mafik klastikler gravitasyona

bağlı olarak, kayarak yer değiştirirler     144

Foto D.15: Ardışıklı bazalt akıntılarından oluşan kalın mafik

istif ve derin Palouse Nehri vadisi, Washington  145

Foto D.16: Bazalt platosu, Büt ve Mesa yapıları      146

Foto D.17: Volkanik tüflerdeki ana aşınım şekilleri 150

Foto D. 18: İgnimbirit plato yüzeyi ve yamaçlarda gelişen

yarıntılara ait oluk erozyonu      151

Foto D. 19: Aşınıma karşı farklı dirençteki ignibiritler üzerinde gelişen oluk erozyonu        151

Foto D.20: Kapadokya yöresindeki ignibiritler üzerinde gelişen peribacası aşınım şekilleri  152

Foto D.21: Kapadokya yöresindeki volkanik tüfler üzerinde

peribacalarının gelişim evreleri  152

Foto D.22: Geri planda henüz yarılmamış, farklı dirençteki ignimbrit ardalanması (A). Onun önündeki belirgin peribacası aşınım şekli (B). Ve ön planda şapkası düşmüş ve hızlı erozyon safhasındaki peribacası

kalıntısı (C)      153

Foto D.23: Kapadokya yöresinde, peribacalarının yamaç

üzerindeki lokasyonları 154

Foto D.24: İgnimbirit yamaçlarında, su erozyonu ile gelişen peribacası mantarkaya ve oyuklar       155

Foto D.25: İgnimbiritler üzerinde gelişen su ve rüzgâr erozyonu oyuntu aşınım şekilleri      155

Foto D.26: Kula volkanik sahasındaki gaz kaçma yapıları    156

Foto D.27: İgnimbiritlerden oluşan volkanik tüflerdeki erozyonal kubbe yapıları     157

Foto D.28: Kapadokya ignimbrit platosu     158

Foto D.29: İgnimbritlerden oluşan volkanik tüf platosu ve aşınım şekillerinin geliştiği yamaçlar      159

Foto D.30: Volkanik örtülerdeki mesa ve korniş yapıları, yamaç

profilindeki aşınım düzensizlikleri         159

Foto D.31:İgnimbirit içinde açılmış olan Ihlara Kanyonu

(Aksaray) ve paralel yamaç gerilemesi   161

Foto D32: siyah plaj kumlarının yakın çekim görüntüsü       162

Foto D.33: Siyah renkli bazalt kumlarından oluşan Sinop

Karakum Plajı  162

Foto D.34: Volkanik enkaz çığı birikimi tümsekleri

(hummocks)         164

Foto E.1: Süper Tayfun Goni (Rolly) (1 Kasım 2020) tetiklemesiyle, Mayon volkanının (Filipinler) yamaçlarından gelen yoğun lahar akışı afet boyutunda sonuçlara neden olmuştu 171

Foto E.2: Armero trajedisi, 13 Kasım 1985'te Kolombiya, Tolima'daki Nevado del Ruiz stratovolkanının patlamasının ardından lahar akıntısıyla meydana

geldi     172

Foto E.3: Merapi lahar akıntısı 28 Mart 2011          173

Foto E.4: 05 Nisan 1815 Tambora volkanı püskürmesi ile atmosfere salınan kül, toz, vb. volkanik aerosoller

sıra dışı hava olaylarına neden oldu       177

Foto E.5: Çapı 2-4 mm'den az olan volkanik kül örttüğü her

şeyi yüksek sıcaklığı ile zarar verir        179

Foto E.6: Vezüv volkanının MS 79 yılındaki püskürümü ile saçılan sıcak piroklastik yağışın altında kalıp, gömülerek yaşamlarını yitiren Pompeii şehrinin insanları halen antik kent içindeki müzede

sergilenmektedir           180

Foto E.7: Halema'uma'u kraterindeki gaz çıkışı, Kilauea,

Hawaii 181

Foto E.8: Ihlara kanyonundaki Kızılkaya ignimbiriti çatlaklı

yapısı ve blok düşmeleri 189

Foto E.9: İgnimbirit yıkılmaları kalın ignimbirit örtülerinde ait dikliklerin alınlarında          gelişen kuruma, gravitasyona bağlı çatlak ve yarıklar ile oluşan

kopmalardır      190

Foto G.1: Ağrı Dağı Stratovolkan konisi, 5137m zirve

yükseltisiyle Türkiye’nin en yüksek dağıdır 257

Foto G.2: Hasandağ ve Melendiz volkanik kütlesi ve ön planda genç volkanik örtünün yarılmasıyla oluşan alçak

plato yüzeyi      261

Foto G.3: Kula volkanik yöresi Sandal Piroklastik konisi

(Sandal divliti)  263

Foto G.4: Diyarbakır volkanik yöresi mafik bileşimli piroklastik

(skorya) volkan konsi    263

Foto G.5: Kula genç volkanik yöresindeki piroklastik volkan konileri        266

Foto G.6: Hassa bazalt örtüsü; bazalt örtüsü zengin bazik lav

akıntısı yüzey türleri ve zengin yüzey şekillerine

sahip bir volkanik yöredir         269

Foto G.7: Karacadağ (Diyarbakır) volkanizması bazalt örtüsü; bazik lav akıntısı yüzey türleri ve zengin yüzey

şekli çeşitliliğine sahip bir volkanik yöredir        269

Foto G.8: Kapadokya yöresindeki piroklastik örtü; parklı püskürümlere ait çok dönemli ignimbirit volkanik örtüsüdür          270

Foto G.9: Niğde merkez ile Çiftlik belediyesi arasında bulunan 1620m rakımlı Sekkin Geçidi ignibirit örtüsü içindeki

yol yarması      270

Foto G.10: Karaman volkanik yöresi; çok sayıda volkanik

patlama yapılarının bir arada bulunduğu bir sahadır        272

Foto G.11: Yılanlı Diatreması. Bazı yayınlarda maar olarak da ifade edilmiş olmasına        karşın morfolojik özellikleri nedeni ile diatrema türünde bir patlama şekli olarak

tanımlanmıştır  273

Foto G.12: Meke Gölü maarı ve piroklastik konisi   273

Foto G.13: Acıgöl Maarı    273

Foto G.14: Nar Gölü maarı 274

Foto G.15: Erciyes volkan kopleksi içindeki monojenik patlama

yapısı olan Cora Maarı  274

Foto G.16: Aygır Gölü Maarı; Süphan Dağı stratovolkan konisi güney etek düzlüğünde, piroklastik halkası ile yer alır 274

Foto G.17: Hasandağ stratovolkan konisi, Büyük Hasandağ ve Küçük Hasandağ kraterleri 275

Foto G.18: Süphan krateri ve krater gölü, koni etek düzlüğünde

ise Aygır maarı ve Van Gölü     276

Foto G.19: Gölcük Kalderası içindeki maar ve dom yapıları 278

Foto G.20: Erciyes Dağı ve dom yapıları    279

Foto G.21: Erciyes volkan kopleksi içindeki monojenik

püskürüme ait olan Dikartın Dağı dom yapısı     279

Foto G.22: Niğde-Ulukışla karayolu üzerinde, yol yarması

pillow lav (Yastık lav) yapısı kesiti        280

Foto G.23: Denizaltı volkanizması ve yastık lav yapılarının tipik örneklerinden biri de Karpaz, Balalan köyü (KKTC) çevresindekilerdir        281

Foto G.24: Peridotit ağırlıklı ultrabazik kayalardan oluşan yeşil kayalar yarması (GB Anadolu)       282

Şekiller Listesi

Şekil A.1: Yerkürenin iç katmanları 1

Şekil A.2: Manto ve litosfere ait kesit özellikler      2

Şekil A.3: Litosferin kesit özellikleri          3

Şekil A.4: Tektonik levhalar ve sınır özellikleri       6

Şekil A.5: Manto içindeki konveksiyon akıntıları ve tektonik

levha sınırları ile ilişkisi 7

Şekil A.6: Konverjans levha sınırları          8

Şekil A.7: Diverjans levha sınırı gelişim aşamaları  9

Şekil A.8: İzlanda karası üzerinden geçen Avrasya ve Kuzey Amerika tektonik levhaları arasındaki sınır, adayı yavaş yavaş bölerek parçaları bir birinden ayırırken aynı zamanda yeni kabuk oluşumu ile adanın alansal olarak büyümesinde ve şekilsel değişimine neden

olmaktadır        10

Şekil A.9: Avrasya, Afrika ve Arap Levhaları arasındaki Anadolu levhasının batıya hareketine müsaade

eden “Transform levha sınırları” 10

Şekil A.10: Karalar üzerindeki transform levha sınırı, yatay ve

ters yöndeki yer değiştirmeler    11

Şekil A.11: Okyanus tabanı transform faylı “Sırt-Sırt”

levha sınırı       11

Şekil A.12: Orta Atlantik Sırtı; yeni kabuk oluşumları ile şekillenen ve transform faylar ile kesilen, okyanus

tabanı bir diverjans levha sınırıdır          12

Şekil A.13: Dünyanın tektonik aktivite haritası. Son bir milyon

yılın tektonik ve volkanik faaliyetleri esas alınmıştır       14

Şekil A.14: Pasifik Okyanusu'nun kenarındaki deprem ve

volkanik aktivite zinciri 15

Şekil A.15: Pasifik Levhası ortasında yer alan Hawaii Adaları

ve deniz tabanı yükseltileri        16

Şekil A.16: Hawaii adaları ve volkanik deniz tabanı

yükseltilerinin şematik kesiti     16

Şekil B.1: Kaya türü ve kaya bileşimi arasındaki ilişki         19

Şekil B.2: Yerkürenin litosferindeki magmatik kayaların cins

ve kökenleri      19

Şekil C.1: Plütonizma, oluşan plütonik yapılar ve tektonik yükselmeye bağlı olarak gerçekleşen erozyon

sonucu plütonik yapıların yüzeylenmesi 33

Şekil C.2: Konverjans levha sınırındaki tektonik gelişmeler,

batolit oluşumu ve aşınım sonucu yüzeylenmesi 35

Şekil C.3: Üstte tipik lakolit ve lapolit kesiti, altta ise üzerindeki örtüsü sıyrılmış ve aşınıma karşı gösterdiği direnç farkından dolayı yüzeylenerek, belirginleşen lakolit domu 37

Şekil C.4: Volkan bacası içinde kalıp, katılaşan baca tıkacı, kendinden daha az dirençli olan koni malzemelerinin aşınması sonrasında değişik çap ve seviyedeki münferit sivri yükseltilere (Nek) dönüşürler        40

Şekil C.5: Bir volkan konisine ait magmatizma unsurları     41

Şekil C.6: Lav türleri, özellikleri ve oluşan magmatik kayalar          42

Şekil C.7: Patlamalı volkanizma ve ürünleri 45

Şekil C.8: Çizgisel püskürme (Fissür baca Volkanizması) ve oluşum şekli  53

Şekil C.9: Efüsiv püskürmelerden biri olan İzlanda tipi çizgisel

(fissür baca) Volkanizması        54

Şekil C.10: Efüziv Hawaii adalar zinciri fissür volkanizmasının

kökeni  55

Şekil C.11: Hawaii tipi püskürümün çizgisel adalar zinciri   56

Şekil C.12: Adalar ve okyanus tabanındaki yayılış alanları   56

Şekil C.13: Bir bacaya bağlı merkezi püskürme ile oluşan volkan

konisi ve volkanik unsurları      57

Şekil C.14: Patlamalı püskürme türleri        58

Şekil C.15: Stromboli ve Vulkano; İtalya’nın Sicilya açıklarındaki Aeolian takımadaları olarak bilinen 7 volkanik adadan iki tanesidir    59

Şekil C.16: Şiddetli patlamalar, püskürme bulutu, kül ve asit yağmurları, saniyede yüzlerce metre hızla koni yamacından aşağı istikamette yayılıp akan kızgın piroklastikler, viskoz lav akışı Vulkano tipi püskürmelerin öne çıkan özellikleridir   60

Şekil C.17: 08 Mayıs 1902 tarihinde gerçekleşen Pele volkanizması sırasındaki dinamik blast etkisi (patlama basınç dalgası) ve sıcak kül bulutu dalgalanmasının ortalama yönüne ait simülasyon

Haritası 62

Şekil C.18: Plinian tipi püskürme ve oluşan gaz, kül bulutunun

yükselmesi       63

Şekil C.19: Okyanus tabanında meydana gelen tipik bir denizaltı volkanizmasının şematik gösterimi 64

Şekil C.20: Buzul altı patlamaların genel modeli ve ilişkili volkanik fasiyes dağılımı         65

Şekil C.21: Eylül 2014 te gerçekleşen Ontake hidrovolkanik püskürümünün şematik kesiti   67

Şekil C.22: Farklı volkan konilerinin karakteristik özellikleri           69

Şekil C.23: İzlanda tipi volkanizma ve onun nedeni olan İzlanda’dan geçen diverjans sınırı  70

Şekil C.24: Hawaii tipi kalkan şekilli lav konisi      71

Şekil C.25: Kalkan şekilli tipik bir Hawaii volkanının şematik

enine kesiti       72

Şekil C.26: Hawaii adasındaki kalkan şekilli Kilauea volkanı           72

Şekil C.27: Tipik bir stratovolkan konisi kesit özellikleri     73

Şekil C.28: Ağrı Dağı Sayısal Yükselti Modeli (DEM) ve

KD-GB profili  74

Şekil C.29: Ağrı Dağı stratovolkan konisi; eğim(derece) ve

drenaj özellikleri           75

Şekil C.30: Ağrı Dağı Stratovolkanı ve Ağrı Dağını ve yakın

çevresini oluşturan magmatikler          76

Şekil C.31: Bacasından dallanan parazit konilerin olduğu bir

polijenik volkan konisinin         kesit özellikleri 77

Şekil C.32: Farklı tip Lav Domları  81

Şekil C.33: Viskozitesi yüksek felsik lavlar patlama bacası etrafındaki piroklastik birikim içinde hızla katılaşarak baca tıkacı bir dom oluşturabilir       82

Şekil C.34: Etna'nın Eylül 2004 püskürümünde, gerçekleşen

bazaltik lav kanallarının morfolojisi       92

Şekil C.35: Bazaltlarda gelişen sütunlu eklemler (Bazalt

sütunlar) oluşumu         98

Şekil C.36: Farklı yollarla gerçekleşen piroklastik depo

oluşumlarına ait tekstür ve strüktür özellikleri    102

Şekil C.37: Piroklastik akma ve dalga bulutları yer çekimi

güdümlü 30-100 km/saat hızla hareket eden, 200-800 C° arasında değişken yüksek sıcaklıklardaki kül, pomza blokları ve gaz karışımı bulutlardır   104

Şekil C.38: Dietrama ve kimberlit baca şematik enine kesiti 112

Şekil C.39: Monojenik volkan olan Maar patlama yapısı şematik

enkesiti 114

Şekil C.41: Kalderalar; büyük boyutlardaki volkanik çökme yapılarıdır       117

Şekil C.42: Yellowstone (Resurgent) tipi kaldera oluşumu   119

Şekil D.1: Donma-Çözülme süreci ile magmatik kayalar

fiziksel olarak bloklara ayrılarak parçalanırlar    123

Şekil D.2: Basınçtan kurtulma ayrışma süreci plütonik magmatik kayalarda en sık karşılaşılan fiziksel ayrışma şeklidir 125

Şekil D.3: Magmatik kayaların yüzey altındaki ayrışma gelişimi; fiziksel ve kimyasal süreçlerin birlikte çalışmasıyla gerçekleşir 130

Şekil D.4: Granitin şiddetli ayrışması ve oluşan regolitin süpürülmesi ile açığa çıkan yuvarlak blok oluşumu evreleri 137

Şekil D.5: Ağrı Dağı polijenetik jeomorfolojisi. Kuaterner

volkanizması ürünleri    142

Şekil D.6: Erciyes Dağı stratovolkan konisi (üstte) ve üzerinde gelişen buzul jeomorfolojisi 143

Şekil D.7: Bazalt platosu ve akarsu aşındırması ile gelişen masa

ve büt oluşumu 147

Şekil D.8: Bazalt, göl-akarsu, piroklastik ardalanmalı istifte

yamaç gerilemesi          148

Şekil D.9: Lahar hareketi ve etki alanı şekilsel özellikleri     166

Şekil D.10: Lahar akıntılarına ait birikintilerin yatak içinde,

yatay ve düşeydeki dağılışı        166

Şekil D.11: Terselmiş volkanik röliefin gelişim aşamaları    168

Şekil E.1: Volkanizma kökenli tehlikeler    169

Şekil E.2: St. Helen volkanı, piroklastik ve lahar alanları     174

Şekil E.3: Lahar tehlike riskini azaltmak için temel stratejilerin şematik gösterimi   175

Şekil E.4: Eyjafjallajökull volkanının 16 Nisan 2010 tarihli püskürüm fotosu ve volkanik kül bulutunun SEVIRI (Spinning Enhanced Visible and Infrared         Imager) verisine göre 3 farklı zaman aralığındaki mekânsal dağılışı              178

Şekil E.5: Nyos Gölü volkanik CO2 gazı püskürümü 182

Şekil E.6: Volkanik gazların iklim üzerindeki soğutucu etkisi          183

Şekil E.7: Magmanın litosfer içine enjekte olarak bir hazne oluşturmasının yarattığı stres; yerkabuğunda çatlama, kırılma deformasyonu için tetikleyici olur ve her kırık küçük bir deprem ile yeryüzünde hissedilir          191

Şekil E.8: Plinian püskürümü ile atmosfere salınan volkanik

ürünler ve solar radyasyon etkileşimi     193

Şekil E.9: Kıyı ve yakınlarında meydana gelen bir volkanizma sırasında denize ulaşarak deniz tabanına yayılan

büyük hacimlerdeki lav ya da piroklastik malzemeler

deniz tabanında önemli batimetrik değişikliklere

neden olur        195

Şekil E.10: Hunga-Tonga-Hunga-Ha’apai deniz altı volkanizmasının neden olduğu tsunami dalgaları, kıtaların Pasifik Okyanusu kıyılarına saatler içinde

ulaşarak hasarlara neden olmuştur         196

Şekil F.1: Türkiye’nin magmatik kökenli kayalarının dağılışı           228

Şekil F.2: Türkiye’nin plütonik kayalarının dağılışı 230

Şekil F.3: Yıldız Dağları (Istrancalar) metamorfik kütlesi içindeki

Demirköy granit batoliti 231

Şekil F.4: Türkiye’nin batı bölümündeki plütonik kayalar    232

Şekil F.5: Gebze(4) ve Çavuşbaşı(5) felsik plütonları İstanbul’un plütonik yapılarını oluşturur         233

Şekil F.6: Elmadağ (İstanbul) çevresinin jeoloji haritası       234

Şekil F.7: Güney Marmara plütonik yapıları 235

Şekil F.8: Uludağ granit batoliti      235

Şekil F.9: Uludağ plütonu blokdiyagramı    235

Şekil F.10: Madra Dağı, Kozak plütonu      237

Şekil F.11: Madra Dağı ve Kozak felsik batolit plütonu

jeolojik kesiti    237

Şekil F.12: Kuzey Ege plütonik yapıları      238

Şekil F.13: Orhaneli Plütonu ve çevresinin sayısal yükselti

modeli  238

Şekil F.14: Eğrigöz, Koyunoba ve Alaçam Oligosen granitoid

Plütonları         239

Şekil F.15: Anadolu’nun orta bölümündeki plütonik yapıların dağılışı        240

Şekil F.16: Üst Kretase-Paleosen Granitoyid (desensiz), Granit, Granodiyorit (+), Siyenit (x.x), Monzonit (#), Gabro (x) sokulumlarına ait Orta Anadolu plütonik yapıları        241

Şekil F.17: Batı Karadeniz felsik plütonları 242

Şekil F.18: Bolu Dağları metagranit plütonu 242

Şekil F.19: Mesozoik birimler içindeki Dogger (Orta Jura) granitoid sokulumlarına ait (g4 numaralı plütonlar)

Batı Karadeniz Plütonları          243

Şekil F.20: Doğu Karadeniz felsik plütonları           244

Şekil F.21: Doğu Karadeniz Dağları Mesozoik birimleri içine enjekte

olan Paleosen-Eosen felsik plütonik yapılar        244

Şekil F.22: Giresun Dağları Mesozoik birimleri içine enjekte

olan felsik plütonik yapılar        245

Şekil F.23: Bilecik-Beypazarı ve civarındaki felsik Plütonlar 246

Şekil F.24: Malatya, Bingöl, Van bölgesi felsik Plütonları    246

Şekil F.25: Aydın, Çine felsik plütonik kayalar       246

Şekil F.26: Türkiye’deki bazik ve Ultrabazik Plütonlar       247

Şekil F.27: Bursa-Akhisar-Uşak bölgesi bazik-ultrabazik

Plütonları         248

Şekil F.28: Muğla, Burdur, Fethiye bölgesi bazik-utrabazik Plütonları        248

Şekil F.29: Aksaray, Divriği, plütonları      249

Şekil F.30: Malatya, Bingöl, Van bölgesi felsik plütonları    249

Şekil G.1: Türkiye’deki volkanik kayaların dağılışı 251

Şekil G.2: Türkiye’deki volkan konileri ve aktif faylar         254

Şekil G.3: Karacadağ (Diyarbakır) lav konisi          255

Şekil G 4: Karacadağ Bazalt sahası 255

Şekil G.5: Tendürek Dağı, Ağrı Dağı volkanik bölgesi        256

Şekil G.6: Doğu Anadolu’daki stratovolkan konileri 258

Şekil G.7: Ağrı Dağı ve çevresi volkanik bölgesi     259

Şekil G.8: Süphan ve Tendürek Dağları volkanik bölgesi     260

Şekil G.9: Hasandağı ve Melendiz Volkanı 261

Şekil G.10: Orta Anadolu’daki GB dan itibaren; Karadağ, Karacadağ, Hasandağ, Melendiz ve Erciyes Dağı stratovolkan ve piroklastik konileri       262

Şekil G.11: Erciyes Dağı stratovolkan konisi; Orta Miyosen’den günümüze, çok dönemli püskürmelerle gerçekleşen koni morfolojisi, çok sayıdaki parazit koni, lav akışları, lav domları ve piroklastik yığışmalarla şekillenmiştir         262

Şekil G.12: Kula volkanik yöresindeki piroklastik koniler    264

Şekil G.13: Kula-Adala arası genç volkan reliyefi   265

Şekil G.14: Türkiye’deki lav örtülerinin dağılışı      268

Şekil G.15: Türkiye’deki piroklastik örtülerinin dağılışı       271

Şekil G.16: Karadağ volkan konisi (Karaman) ve parazit koni

ve dom yapıları 276

Şekil G.17: Erciyes Dağının buzullar tarafından aşındırılarak deforme edilmiş zirve bölgesi 276

Şekil G.18: Nemrut kalderası         277

Şekil G.19: Gölcük Kalderası         278

Şekil G.20: Molla Tepe Domu        280

Şekil G.21: Türkiye’deki denizaltı volkanizmasına ait kayaların dağılışı      283

Tablo Listesi

Tablo A.1: Boyutlarına göre büyük ve küçük tektonik

levhalardan bazıları         5

Tablo B.1: Bileşimlerine göre magma türleri ve magmatik

kayalar    18

Tablo B.2: Tipik felsik, ortaç, mafik ve ultramafik kayaların

yaygın mineralleri           24

Tablo B.3: Magmatik kayaların özellikleri ve sınıflaması     25

Tablo B.4: Yaygın magmatik kaya örnekleri 29

Tablo C.1: Magmatizma ve kapsamı           31

Tablo C.2: Piroklastikler ve piroklastik depoların tane

boyutlarına göre yapılan sınıflaması         45

Tablo C.3: Bazı volkanik püskürmelere ait gaz salınımlarının karşılaştırmalı yüzdeleri        51

Tablo D.1: Magmatik kayalardaki ayrışma ürünleri 131

Tablo D.2: Volkano-Sedimanter kayaların sınıflaması         132

Tablo E.1: Yıllık antropojenik – volkanik CO₂ emisyon miktarı karşılaştırması        194