Türkiye-AB Arasındaki Gümrük Birliğinin Türkiye Bitkisel Ürün İhracat ve İthalatı Üzerindeki Etkisi

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ........................................................................................................................ V

İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... VII

ŞEKİLLER DİZİNİ ................................................................................................ XVII

TABLOLAR DİZİNİ ...............................................................................................XXI

KISALTMALAR ................................................................................................... XXV

ÖZET ................................................................................................................... XXVII

ABSTRACT ....................................................................................................... XXVIII

GİRİŞ ............................................................................................................................ 1

BİRİNCİ BÖLÜM

EKONOMİK ENTEGRASYON VE BU KAPASAMDA GÜMRÜK BİRLİĞİNİN MAHİYETİ İLE TÜRKİYE-AVRUPA BİRLİĞİ’NİN TARİHSEL İLİŞKİLERİ

1.1. EKONOMİK ENTEGRASYON ............................................................................ 5

1.1.1. Ekonomik Entegrasyonun Nedenleri ................................................................... 7

1.1.1.1. Ülkeler Arasında Ekonomik Potansiyelin Artırılması .................................. 7

1.1.1.2. Politik Potansiyelin Artırılması .................................................................... 8

1.1.1.3. Uluslararası Çatışmaların Önlenmek İstenmesi ........................................... 8

1.1.2. Ekonomik Entegrasyon Aşamaları (Çeşitleri) ..................................................... 9

1.1.2.1. Tercihli Ticaret Sistemi ................................................................................ 9

1.1.2.2. Serbest Ticaret Bölgeleri ............................................................................ 10

1.1.2.3. Gümrük Birliği ........................................................................................... 11

1.1.2.4. Ortak Pazar ................................................................................................. 12

1.1.2.5. Ekonomik ve Parasal Birlik ....................................................................... 13

1.1.2.6. Politik Entegrasyon Siyasi Bütünleşme ..................................................... 15

1.2. GÜMRÜK BİRLİĞİNİN TANIMI KAPSAM VE KOŞULLARI ....................... 16

1.2.1. Gümrük Birliğinin Koşulları ......................................................................... 18

1.2.1.1. Malların Serbest Dolaşımına İlişkin Yükümlülükler ................................. 19

1.2.1.2. Mevzuat Uyumuna İlişkin Yükümlülükler................................................. 20

1.2.2. Avrupa Birliği İlişkilerinde Gümrük Birliği ve Türkiye ............................... 20

1.2.3. Türkiye-AB Gümrük Birliğinin Kapsamı ..................................................... 22

1.3. TÜRKİYE-AVRUPA BİRLİĞİ İLİŞKİLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ ........ 25

1.3.1. Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne Katılma Müracaatı ....................................... 25

1.3.2. Ortaklık Dönemi ........................................................................................... 26

1.3.2.1. Hazırlık Dönemi .................................................................................... 26

1.3.2.2. Geçiş Dönemi ........................................................................................ 28

1.3.2.3. Gümrük Birliği Süreci ........................................................................... 30

İKİNCİ BÖLÜM

AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE’DE TARIMIN YERİ İLE AVRUPA BİRLİĞİ İLE TÜRKİYE TARIMININ KARŞILAŞTIRILMASI

2.1. TARIMIN AB ÜLKELERİ EKONOMİSİNDE YERİ ........................................ 33

2.1.1. Avrupa Birliği’nin Tarımsal İhracat ve İthalatı ............................................. 34

2.1.2. Avrupa Birliği’nde Tarım Sektörünün Gayri Safi Yurt İçi Hasılaya Katkısı ........................................................................................................... 34

2.1.3. Avrupa Birliği’nde Tarımsal İşletmelerin Büyüklüğü .................................. 35

2.1.4. Avrupa Birliği’nde Üretilen Tarımsal Ürünler .............................................. 36

2.1.5. Avrupa Birliği’nde Tahıl Üretimi ................................................................. 37

2.1.6. Avrupa Birliği’nde Tarımsal İstihdam .......................................................... 37

2.2. TARIMIN TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ YERİ............................................. 38

2.2.1. Türkiye’de Tarım Sektörünün Gayri Safi Yurt İçi Hasıladan Aldığı Pay ile İstihdamdaki Yeri ..................................................................................... 39

2.2.2. Türkiye’de Tarımsal Alan ve Tarımsal Üretim ............................................. 41

2.2.3. Tarımın Dış Ticarete Etkileri ........................................................................ 42

2.3. AB VE TÜRKİYE TARIMININ KARŞILAŞTIRILMASI ................................. 44

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

AB’NİN ORTAK TARIM POLİTİKASI-TÜRKİYE’NİN TARIMSAL YAPISI-TARIMSAL DIŞ TİCARETİ VE BU KAPSAMDA AB İLE YÜRÜTTÜĞÜMÜZ BİTKİSEL ÜRÜN DIŞ TİCARETİNDEKİ DEĞİŞİMLER

3.1. AVRUPA BİRLİĞİ’NDE UYGULANAN TARIM POLİTİKALARI ................ 53

3.1.1. Ortak Tarım Politikası’nın Amaçları ............................................................. 55

3.1.2. Ortak Tarım Politikası’nın İlkeleri ................................................................ 55

3.1.2.1. Tek Tarım Pazar İlkesi ........................................................................... 55

3.1.2.2. Topluluk Tercihi İlkesi .......................................................................... 56

3.1.2.3. Mali Dayanışma İlkesi ........................................................................... 57

3.1.3. AB Bütçesinde Ortak Tarım Politikası .......................................................... 58

3.1.3.1. Avrupa Tarımsal Garanti Fonu (EAGF). ............................................... 60

3.1.3.2. Avrupa Kırsal Kalkınma Tarım Fonu (EAFRD) ................................... 61

3.1.4. Ortak Tarım Politikası Fonlarının Yönetimi ................................................. 61

3.1.4.1. Paylaşılan Yönetim ................................................................................ 62

3.1.4.2. Doğrudan Yönetim ................................................................................ 62

3.1.5. Ortak Tarım Politikası Çerçevesinde Piyasayı Düzenleyici İşlemler ............ 62

3.1.5.1. Kamu Müdahalesi .................................................................................. 62

3.1.5.2. Ürünlerin Özel Sektör Tarafından Depolanması.................................... 63

3.1.5.3. Olağanüstü Önlemler ............................................................................. 64

3.1.5.4. Sektöre Özel Yardım Programları ......................................................... 64

3.1.6. Ortak Tarım Politikası Reformları ................................................................ 65

3.1.6.1. 1984 Yılında Süt Kotalarının Getirilmesi .............................................. 66

3.1.6.2. 1992'de Mac Sharry Reformu ................................................................ 66

3.1.6.3. Gündem “2000” ..................................................................................... 67

3.1.6.4. 2003 Reformu ........................................................................................ 67

3.1.6.5. 2008 ve Sonrasında OTP'nin Gözden Geçirilmesi ................................. 69

3.1.6.5.1. Ortak Piyasa Organizasyonları ......................................................69

3.1.6.5.2. AB Bütçesi ....................................................................................69

3.1.6.5.3. Süt Kotaları ...................................................................................70

3.1.6.5.4. OTP Ödemelerinin Tahsisi ve Şeffaflığı ........................................70

3.1.6.5.5. Biyo-Yakıtlar .................................................................................70

3.1.6.5.6. Sağlık Kontrolu (Health Check) ....................................................70

3.1.6.7. 2014-2020 Ortak Tarım Politikası Reformu .......................................... 71

3.1.6.7.1. Çiftlik Geliri ..................................................................................72

3.1.6.7.2. Rekabetçilik ve Üretkenlik ............................................................72

3.1.6.7.3. Adil Rekabet ve Açıklık ................................................................73

3.1.6.7.4. Kalite ve Etiketleme ......................................................................73

3.1.6.7.5. Doğal Kaynakların Sürdürülebilir Yönetimi ve İklim Eylemi .....74

3.1.6.7.5.1. Doğal Kaynakların Sürdürülebilir Yönetimi ..........................74

3.1.7. İklim Değişikliği ve Sera Gazı Emisyonları.................................................. 75

3.1.7.1. Yeni Ortak Tarım Politikası (2023-2027) .............................................. 75

3.1.7.2. Uygulanabilir Çiftlik Gelirini Desteklemek ........................................... 78

3.1.7.3. Rekabet Gücünü Artırmak ..................................................................... 78

3.1.7.4. Daha Yeşil Bir OTP ............................................................................... 79

3.1.7.5. Verimli Doğal Kaynak Yönetimi ........................................................... 80

3.1.7.6. Yapısal Değişim ve Neslin Yenilenmesi ............................................... 80

3.1.7.7. Sağlık, Gıda ve Antimikrobiyal Direnç ................................................. 80

3.1.7.8. Verimli Toprak Yönetimi ...................................................................... 80

3.1.8. Ortak Tarım Politikası’nın Reformları ve Politika Değişimlerinin Türkiye-Avrupa Birliği Tarımsal Dış Ticarete Etkisi ................................... 80

3.2. TÜRKİYE’NİN TARIMSAL DIŞ TİCARETİNEDE YAŞANAN DEĞİŞMLER (1969-2020) .................................................................................. 83

3.2.1. Korumacı Dış Ticaret Politikalarına Dayalı Yerli Üretim Anlayışı (1969-1980 Dönemi) ..................................................................................... 83

3.2.2. 1980-1990 Dönemi (Liberal Dış Politikalar Dönemi) .............................. 88

3.2.3. 1990-2000 Dönemi (Küreselleşme Olgusunun Güçlendiği Dönem) ....... 93

3.2.4. 2000-2010 Arası Dönemi (Yüksek Enflasyonlu Yıllar) ......................... 100

3.2.5. 2010-2020 Dönemi (Finansal Krizin Etkisinden Çıkılması ve Uluslararası Ticaret Savaşlarının Etkisi) .............................................. 107

3.3. Türkiye’nin Avrupa Birliği ve Dünya ile Gerçekleştirdiği Bitkisel Dış Ticaretin Karşılaştırılması ................................................................................. 112

3.3.1. Gümrük Birliği Öncesi Dönem ................................................................... 114

3.3.2. Gümrük Birliği Sonrası, Türkiye-Avrupa Birliği Arasındaki Tarımsal Dış Ticaretteki Değişim............................................................................... 115

3.4. Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne Gerçekleştirdiği Tarımsal Dış Ticaretin Genel (Dünya) Tarımsal Dış Ticarete Oranı ...................................................... 116

3.5. Gümrük Birliğinden Sonraki Dönemde Türkiye-Avrupa Birliği Arasındaki Tarımsal Dış Ticaretin Genel Tarımsal Dış Ticarete Olan Oranında Yaşanan Değişim .............................................................................................................. 117

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

TÜRKİYE-AVRUPA BİRLİĞİ ARASINDAKİ BİTKİSEL ÜRÜN DIŞ DİCARETİN GÜMRÜK BİRLİĞİ ÖNCESİ VE SONRASININ KARŞILEŞTIRILMASI

4. TÜRKİYE-AVRUPA BİRLİĞİ ARSINDAKİ BİTKİSEL ÜRÜN DIŞ TİCARETİ .......................................................................................................... 119

4.1. Türkiye ile Avrupa Birliği Arasındaki Tahıl Ürünleri Dış Ticareti .................... 119

4.1.1. Gümrük Birliğinden Önceki (1969-1995) Döneminde Türkiye–AB Arasındaki Tahıl Dış Ticareti ...................................................................... 119

4.1.1.1. Buğday ................................................................................................. 121

4.1.1.2. Arpa ..................................................................................................... 123

4.1.1.3. Mısır..................................................................................................... 125

4.1.1.4. Çeltik ................................................................................................... 127

4.1.1.5. Diğer Tahıllar....................................................................................... 129

4.1.2. Gümrük Birliğinden Sonra (1996-2022) Türkiye-Avrupa Birliği Arasındaki Tahıl Dış Ticareti ...................................................................... 131

4.1.2.1. Buğday ................................................................................................. 131

4.1.2.2. Arpa (1995-2022) ................................................................................ 133

4.1.2.3. Mısır..................................................................................................... 135

4.1.2.4. Çeltik ................................................................................................... 137

4.1.2.5. Diğer Tahıllar....................................................................................... 139

4.1.3. Gümrük Birliği Öncesi ve Sonrasında Türkiye’nin Avrupa Birliği ile Yürüttüğü Tahıl Dış Ticaretin Karşılaştırılması .......................................... 141

4.2. TÜRKİYE’NİN AVRUPA BİRLİĞİ İLE YAPTIĞI BAKLİYAT DIŞ TİCARETİ .......................................................................................................... 145

4.2.1. Gümrük Birliğinden Öncesi Türkiye–AB Arasındaki Bakliyat Dış Ticareti ........................................................................................................ 145

4.2.1.1. Nohut ................................................................................................... 146

4.2.1.2. Mercimek ............................................................................................. 148

4.2.1.3. Fasulye ................................................................................................. 150

4.2.1.4. Bakla .................................................................................................... 152

4.2.1.5. Diğer Bakliyat ...................................................................................... 153

4.2.2. Gümrük Birliğinden Sonraki (1996-2022) Dönemde Türkiye-AB Bakliyat Dış Ticareti ................................................................................... 155

4.2.2.1. Nohut ................................................................................................... 155

4.2.2.2. Mercimek ............................................................................................. 156

4.2.2.3. Fasulye ................................................................................................. 158

4.2.2.4. Bakla .................................................................................................... 159

4.2.2.5. Diğer Bakliyat ...................................................................................... 161

4.2.3. Gümrük Birliğine Katılımdan Önce ve Sonrası Dönemde Avrupa Birliği İle Gerçekleştirdiğimiz Bakliyat Dış Ticaretin Karşılaştırılması ............... 162

4.3. TÜRKİYE–AB ARASINDAKİ YAĞLI TOHUMLAR DIŞ TİCARETİ .......... 166

4.3.1. Gümrük Birliğinden Önceki Dönem ........................................................... 168

4.3.1.1. Ayçiçeği ............................................................................................... 168

4.3.1.2. Susam................................................................................................... 170

4.3.1.3. Soya ..................................................................................................... 173

4.3.1.4. Haşhaş .................................................................................................. 176

4.3.1.5. Diğer Yağlı Tohumlar .......................................................................... 178

4.3.2. Oransal Açıdan Türkiye-Avrupa Birliği Yağlı Tohum Ticaretin Değerlendirilmesi (1969-1995) ................................................................... 181

4.3.3. Gümrük Birliğinden Sonraki (1996-2022) Dönem ..................................... 183

4.3.3.1. Ayçiçeği ............................................................................................... 183

4.3.3.2 Susam.................................................................................................... 186

4.3.3.3. Soya ..................................................................................................... 188

4.3.3.4. Haşhaş .................................................................................................. 189

4.3.3.5. Diğer Yağlı Tohumlar .......................................................................... 191

4.3.4. Türkiye’nin AB ile Yaptığı Yağlı Tohumlar Dış Ticaretinin Ürün Bazında Oransal Olarak Değerlendirilmesi ................................................. 193

4.3.5. Gümrük Birliği Öncesi Ve Sonrası Türkiye’nin Avrupa Birliği İle Yaptığı Yağlı Tohum Dış Ticaretinin Karşılaştırılması ............................. 195

4.4. TÜRKİYE’NİN AB İLE GERÇEKLEŞTİRDİĞİ MEYVE DIŞ TİCARETİ .... 198

4.4.1. Türkiye-Avrupa Birliği Arasında Sert Çekirdekli Meyveler Dış Ticareti .. 198

4.4.1.1. Gümrük Birliği Öncesi Dönemde Türkiye-Avrupa Birliği Arasında Sert Çekirdekli Meyveler Dış Ticareti ................................................. 198

4.4.1.1.1. Kayısı ..........................................................................................198

4.4.1.1.2. Kiraz ............................................................................................201

4.4.1.1.3. Erik ..............................................................................................203

4.4.1.1.4. Diğer sert çekirdekliler ................................................................205

4.4.1.2. Gümrük Birliğinden Sonra Avrupa Birliği ile Türkiye Arasındaki Sert Çekirdekliler Dış Ticareti ............................................................. 207

4.4.1.2.1. Kayısı ..........................................................................................207

4.4.1.2.2. Kiraz ............................................................................................209

4.4.1.2.3. Erik ..............................................................................................211

4.4.1.2.4. Diğer sert Çekirdekliler ...............................................................212

4.4.1.3. Gümrük Birliğine Katılımdan Önce ve Sonrasında Türkiye-Avrupa Birliği Arasında Gerçekleştirilen Sert Çekirdekliler Dış Ticaretinin Karşılaştırılması ................................................................................... 214

4.4.2. Türkiye-AB Arasında Turunçgiller Dış Ticareti ......................................... 219

4.4.2.1. Gümrük Birliği Öncesinde Türkiye-Avrupa Birliği Arasındaki Turunçgiller dış Ticareti....................................................................... 220

4.4.2.1.1. Limon ..........................................................................................220

4.4.2.1.2. Greyfurt .......................................................................................222

4.4.2.1.3. Portakal .......................................................................................224

4.4.2.1.4. Mandalina ....................................................................................226

4.4.2.2. Gümrük Birliğine Katıldıktan Sonra Türkiye-Avrupa Birliği Arasındaki Turunçgiller Dış Ticareti ................................................... 228

4.4.2.2.1. Limon ..........................................................................................228

4.4.2.2.2. Greyfurt .......................................................................................230

4.4.2.2.3. Portakal .......................................................................................231

4.4.2.2.4. Mandalina ....................................................................................233

4.4.2.3. Türkiye-Avrupa Birliği Turunçgiller Dış Ticaretinin Gümrük Birliği Öncesi ve Sonrasının Karşılaştırılması ..................................... 236

4.4.3. Sert Kabuklu Meyveler ............................................................................... 241

4.4.3.1. Gümrük Birliğinden Önceki Dönemde Türkiye-Avrupa Birliği İle Yapılan Sert Kabuklular Dış Ticareti ................................................... 242

4.4.3.1.1. Fındık ..........................................................................................242

4.4.3.1.2. Ceviz ...........................................................................................246

4.4.3.1.3. Badem .........................................................................................248

4.4.3.1.4. Antep Fıstığı ................................................................................250

4.4.3.1.5. Kestane ........................................................................................252

4.4.3.2. Gümrük Birliğine Katılımdan sonra Türkiye-Avrupa Birliği Arasındaki Sert Kabuklular Dış Ticareti .............................................. 255

4.4.3.2.1. Fındık ..........................................................................................255

4.4.3.2.2. Ceviz ...........................................................................................257

4.4.3.2.3. Badem .........................................................................................258

4.4.3.2.4. Antep Fıstığı ................................................................................260

4.4.3.2.5. Kestane ........................................................................................262

4.4.3.3. Gümrük Birliği Öncesi ve Sonrasında Türkiye’nin Avrupa Birliği İle Yürüttüğü Sert Kabuklular Dış Ticaretinin Karşılaştırılması ........ 264

4.4.4. Türkiye-Avrupa Birliği Arasında Üzümsü Meyveler Dış Ticareti ............. 267

4.4.4.1. Gümrük Birliği Öncesi Dönem ............................................................ 267

4.4.4.1.1. İncir .............................................................................................267

4.4.4.1.2. Üzüm ...........................................................................................269

4.4.4.1.3. Nar ...............................................................................................272

4.4.4.1.4. Çilek ............................................................................................273

4.4.4.1.5. Diğer Üzümsü Meyveler .............................................................275

4.4.4.2. Gümrük Birliğinden Sonrası Türkiye-AB Üzümsü Meyveler Dış Ticareti ................................................................................................. 277

4.4.4.2.1. İncir .............................................................................................277

4.4.4.2.2. Üzüm ...........................................................................................278

4.4.4.2.3. Nar ...............................................................................................279

4.4.4.2.4. Çilek ............................................................................................281

4.4.4.2.5. Diğer Üzümsü Meyveler .............................................................282

4.4.4.3. Üzümsü Meyve Dış Ticaretinin Gümrük Birliği Öncesi ve Sonrasının Karşılaştırılması ................................................................. 284

4.5. Türkiye’nin AB İle Gerçekleştirdiği Meyvesi Yenen Sebze Dış Ticareti .......... 286

4.5.1. Gümrük Birliği Öncesi Dönemde AB İle Yürütülen Meyvesi Yenen Sebze Dış Ticareti ....................................................................................... 287

4.5.1.1. Domates ............................................................................................... 287

4.5.1.2. Biber .................................................................................................... 288

4.5.1.3. Salatalık ............................................................................................... 290

4.5.1.4. Patlıcan ................................................................................................ 292

4.5.1.5. Diğer Sebzeler ..................................................................................... 293

4.5.2. Gümrük Birliğinden Sonraki Dönem Türkiye-AB Meyvesi Yenen Sebze Dış Ticareti ....................................................................................... 295

4.5.2.1. Domates ............................................................................................... 295

4.5.2.2. Biber .................................................................................................... 296

4.5.2.3. Salatalık ............................................................................................... 297

4.5.2.4. Patlıcan ................................................................................................ 298

4.5.2.5. Diğer Sebzeler ..................................................................................... 300

4.5.3. Meyvesi Yenen Sebzelerde Türkiye-AB Arasında Yürütülen Dış Ticaretin Gümrük Birliği Öncesi ve Sonrasının Karşılaştırılması ............. 302

SONUÇ ..................................................................................................................... 305

KAYNAKÇA ............................................................................................................ 315