Türkiye Türkçesi Ses ve Yazım Bilgisi 5.BASKI

İÇİNDEKİLER

YENİ BASKI HAKKINDA .................................................................................................. XV

KISALTMALAR ............................................................................................................... XVII

GİRİŞ............................................................................................................................................. 19

1. Dilin Tanımı ............................................................................................................................. 19

2. Dilin Kaynağı ............................................................................................................................. 3

3. Dil Türleri Ana Dili .................................................................................................................... 5

Ortak Dil ............................................................................................................................................. 5

Konuşma Dili ..................................................................................................................................... 7

Yazı Dili ............................................................................................................................................. 8

Yaşayan Dil-Ölü Dil .......................................................................................................................... 8

Doğal Dil-Yapma Dil ........................................................................................................................ 9

Geçer Dil (lingua franca)................................................................................................... 10

Karma Dil ......................................................................................................................... 10

Aracı Dil ........................................................................................................................... 10

Bilim Dili .......................................................................................................................... 10

Argo .................................................................................................................................. 12

BİRİNCİ BÖLÜM

DİLLERİN SINIFLANDIRILMASI VE TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ

1. Dillerin Sınıflandırılması ......................................................................................................... 13

TÜRK TARİHİ, TÜRK KÜLTÜRÜ VE TÜRKÇE .................................................................... 13

2. Köken Bakımından Diller: ....................................................................................................... 15

A. Hint-Avrupa Dilleri .................................................................................................................. 15

Asya Kolu: .................................................................................................................. 15

Hint –İran dilleri (Arî diller) ....................................................................................... 15

a) Hintçe: ........................................................................................................... 15

b) Farsça (İran dili): ........................................................................................... 15

c) Eski Anadolu Dilleri: ..................................................................................... 16

d) Toharca:. ........................................................................................................ 16

Avrupa Kolu: .............................................................................................................. 16

a) Cermen Dilleri: .............................................................................................. 16

b) Roman Dilleri: ............................................................................................... 16

c) Slav-Baltık Dilleri: ......................................................................................... 16

d) Kelt Dilleri: .................................................................................................... 16

e) Grekçe (Yunanca): ......................................................................................... 16

f) Ermenice: ....................................................................................................... 16

B. Hamî-Samî Dilleri (Semitik Diller) ....................................................................................... 16

C. Çin-Tibet Dilleri ....................................................................................................................... 16

D. Bantu Dilleri ............................................................................................................................. 16

E. Kafkas Dilleri ............................................................................................................................ 17

F. Ural-Altay Dilleri ..................................................................................................................... 17

3. Yapı Bakımından Diller ........................................................................................................... 18

A. Tek Heceli Diller: ..................................................................................................................... 18

B. Eklemeli (Bitişken) Diller: ....................................................................................................... 18

C. Çekimli (Bükümlü) Diller:. ...................................................................................................... 18

TÜRK DİLİNİN TARİHÎ GELİŞİMİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ

TÜRK DİLİNİN ESKİLİĞİ ve GELİŞİM SÜRECİ ............................................................... 24

1. Altay Devri ............................................................................................................................... 25

2. En Eski Türkçe ......................................................................................................................... 25

3. İlk Türkçe ................................................................................................................................. 26

4. Eski Türkçe .............................................................................................................................. 27

a) Göktürk Devri ........................................................................................................................... 27

KÜL TİGİN ABİDESİ ................................................................................................ 29

b) Uygur Devri .............................................................................................................................. 32

SEKİZ YÜKMEK ...................................................................................................... 32

5. Orta Türkçe Devresi ................................................................................................................. 33

a) Karahanlı Türkçesi ................................................................................................................... 34

b) Hârizm Türkçesi ....................................................................................................................... 35

6. Yeni Türkçe Devresi ................................................................................................................ 36

a) Doğu Türkçesi .......................................................................................................................... 36

b) Batı Türkçesi ............................................................................................................................. 38

Kuzeybatı Türkçesi (Kıpçak Türkçesi) ........................................................................ 38

Batı Türkçesi (Güneybatı Türkçesi, Oğuz Türkçesi).................................................... 39

Eski Anadolu Türkçesi: .............................................................................................. 40

Osmanlı Türkçesi: ...................................................................................................... 40

Türkiye Türkçesi: ....................................................................................................... 40

7. Modern Türk Yazı Dilleri Devresi ........................................................................................... 41

OKUMA METNİ: Ayı ile Adamın Dostluğu ......................................................................... 42

İKİNCİ BÖLÜM

TÜRKÇENİN YAZILDIĞI ALFABELER

1. Yazı ve İmla ............................................................................................................................. 45

2. Türkçenin Yazıldığı Alfabeler ................................................................................................. 48

a) Göktürk Alfabesi ...................................................................................................................... 48

b) Uygur Alfabesi ......................................................................................................................... 55

c) Arap Alfabesi ............................................................................................................................ 65

ç) Kiril Alfabesi ............................................................................................................................ 87

d) Latin Alfabesi ......................................................................................................................... 101

3. Dil Bilgisi ve Bölümleri ......................................................................................................... 116

a) Tanımı ..................................................................................................................................... 116

b) Türleri ...................................................................................................................................... 116

c) Konuları .................................................................................................................................. 116

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ

Seslerin Oluşması ................................................................................................................. 119

Seslerin Çeşitleri .................................................................................................................. 120

Parçalı fonemler ................................................................................................................... 121

A. ÜNLÜLER (VOKALLER) ..................................................................................................... 122

1. Kalın ve İnce Ünlüler .......................................................................................... 122

2. Düz ve Yuvarlak Ünlüler .................................................................................... 123

3. Geniş ve Dar Ünlüler: ......................................................................................... 123

4. Açık ve Kapalı Ünlüler: ...................................................................................... 123

5. Kapalı e (é) ......................................................................................................... 125

6. İnce a .................................................................................................................. 125

7. Uzun Ünlü .......................................................................................................... 125

8. /I/ Ünlüsünün Durumu ........................................................................................ 127

B) ÜNSÜZLER (KONSONANTLAR) ................................................................................... 127

1. Boğumlanma Noktalarına (Çıkış Yerlerine [point of articula- tion]) Göre Ünsüzler ............................................................................................................. 127

a) Dudak Ünsüzleri (labial) ............................................................................... 127

b) Diş Ünsüzleri (dental) ................................................................................... 128

c) Damak ünsüzleri (guttural) ........................................................................... 132

ç) Gırtlak Ünsüzleri .......................................................................................... 133

2) Boğumlanma Tarzlarına Göre Ünsüzler ................................................................ 134

a) Patlatıcı Ünsüzler (occlusive) ............................................................................

b) Sızıcı Ünsüzler (fricative, spirant) ................................................................. 135

3. Ton Alıp Almamalarına Göre Ünsüzler .............................................................. 136

a) Sedalı Ünsüzler (tonlu, ötümlü, titreşimli [voiced consonant]) ................... 136

b) Sedasız Ünsüzler (tonsuz, ötümsüz, titreşimsiz [unvoiced conso- nant, voiceless consonant]) ................................................................................... 136

4. Duyulurluklarına Göre Ünsüzler ......................................................................... 137

a) Akıcı Ünsüzler (liquid) ................................................................................. 137

b) Katı Ünsüzler ............................................................................................... 137

5. Kelime Başı Ünsüzleri ........................................................................................ 138

6. Kelime Sonu Ünsüzleri ....................................................................................... 145

7. Ünsüz İkizleşmesi ............................................................................................... 147

8. Başta Çift Ünsüz ................................................................................................. 148

9. Hece ve Kelime Sonundaki Ünsüz Grupları ........................................................ 149

C) SESLERİN BİRLEŞMELERİ ............................................................................................. 151

1. Hecenin Yapısı ................................................................................................... 151

2. Hece Çeşitleri ..................................................................................................... 151

3. Açık ve Kapalı Hece ........................................................................................... 153

4. Hece Bölümü ...................................................................................................... 154

5. Ulama ................................................................................................................. 155

6. Vurgu ................................................................................................................. 156

a) Kelime Vurgusu ........................................................................................... 156

aa) Kelime Tabanlarında Vurgu .................................................................... 156

ab) Eklemeli Kelimelerde Vurgu .................................................................. 159

ac) Birleşik Kelimelerde Vurgu .................................................................... 163

ad) Kelime Gruplarında Vurgu ..................................................................... 164

1. İsim Tamlamalarında Vurgu ............................................................. 164

2. Sıfat Tamlamalarında Vurgu ............................................................ 165

3. Edat Gruplarında Vurgu ................................................................... 166

4. İkilemelerde Vurgu........................................................................... 166

5. Fiil Gruplarında Vurgu ..................................................................... 167

6. Birleşik Fiil Grubunda Vurgu ........................................................... 168

7. Sayı Grubunda Vurgu ....................................................................... 168

8. Ünvan Grubunda Vurgu ................................................................... 168

9. Kısaltma Gruplarında Vurgu ............................................................ 169

a) İsnat Grubu ................................................................................ 169

b) Yükleme Grubu ......................................................................... 169

c) Yönelme, Bulunma ve Uzaklaşma Grupları ............................... 169

ç) Vasıta Grubu .............................................................................. 169

10. Birleşik İsim Gruplarında Vurgu ...................................................... 170

b) Cümle Vurgusu (Anlam Vurgusu) ................................................................ 170

c) Anlatım Vurgusu .......................................................................................... 170

7. Tonlama .............................................................................................................. 171

a) Basit Cümlelerde Tonlama ........................................................................... 172

aa) Bildirme Cümlelerinde Tonlama ............................................................. 172

ab) Soru Cümlelerinde Tonlama ................................................................... 173

ac) Emir Cümlelerinde Tonlama ................................................................... 173

aç) Ünlem Cümlelerinde Tonlama ................................................................ 174

b) Birleşik Cümlelerde Tonlama ....................................................................... 174

8. Durak ................................................................................................................. 174

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

SES OLAYLARI

1. SES TÜREMESİ ................................................................................................................... 177

A) Ünlü Türemesi ........................................................................................................................ 177

1. Ön Seste Ünlü Türemesi ..................................................................................... 178

2. Son Seste Ünlü Türemesi .................................................................................... 181

B) Ünsüz Türemesi ...................................................................................................................... 181

1. Ön Seste Ünsüz Türemesi ................................................................................... 181

2. İç Seste Ünsüz Türemesi ..................................................................................... 182

a) –n- Türemesi ................................................................................................ 182

b) –m- Türemesi ............................................................................................... 182

c) –b- Türemesi ................................................................................................ 183

ç) –v-, -y- Türemesi .......................................................................................... 183

d) İkizleşme Şeklinde Türeme........................................................................... 183

e) Ekleme Sırasında Türeme ............................................................................. 183

3. Son Seste Ünsüz Türemesi .................................................................................. 184

II. SES DÜŞMESİ ...................................................................................................................... 185

A) Ünsüz Düşmesi ....................................................................................................................... 185

1. Damak Ünsüzlerinin Düşmesi ............................................................................. 185

2. Akıcı Ünsüzlerin Düşmesi .................................................................................. 186

3. Gırtlak Ünsüzlerinin Düşmesi ............................................................................. 187

4. Başka Ünsüzlerin Düşmesi ................................................................................. 188

5. Tekleşme ............................................................................................................ 189

a) İç Seste Tekleşme ......................................................................................... 189

b) Son Seste Tekleşme ...................................................................................... 189

B) Ünlü Düşmesi ......................................................................................................................... 190

1. Orta Hece Ünlüsünün Düşmesi ........................................................................... 190

a) Kelime Tabanlarında ve Kalıcı Düşme ......................................................... 190

b) Ekleme Sırasında Düşme (Geçici Düşme) .................................................... 192

ile>-la/-le; -alı/-eli> -al/-el ......................................................................... 193

idi > -di imiş > -miş ................................................................................. 193

ise > -se iken > -ken ................................................................................. 193

2. Başka Ünlü Düşmeleri ....................................................................................... 194

3. Hece Düşmesi (hablology) ................................................................................. 195

4. Kaynaşma (contraction) ..................................................................................... 195

5. Ünlü Çatışması (hiatus) ...................................................................................... 197

III. GÖÇÜŞME (metathesis) ....................................................................................................... 198

A) Yakın Göçüşme ...................................................................................................................... 198

B) Uzak Göçüşme........................................................................................................................ 199

IV. BENZEŞME (assimilation) ................................................................................................... 199

A) Derecesine Göre ...................................................................................................................... 200

1. Tam Benzeşme ................................................................................................... 200

2. Yarı Benzeşme ................................................................................................... 200

B) Yerine Göre ............................................................................................................................. 201

1. İlerleyici Benzeşme ............................................................................................ 201

2. Gerileyici Benzeşme ........................................................................................... 202

C) Benzeşen Seslerin Yakın ve Uzaklığına Göre ....................................................................... 203

1. Yakın Benzeşme ................................................................................................. 203

2. Uzak Benzeşme .................................................................................................. 203

Ç) Ünlü Benzeşmeleri (Ünlü Uyumları) ...................................................................................... 203

1. Dil Benzeşmesi (Büyük Ünlü Uyumu, Kalınlık-İncelik Uyumu)....................... 203

a) İnce Ünlülü Kelimeler .................................................................................. 204

b) Kalın Ünlülü Kelimeler ................................................................................ 204

c) Dil Benzeşmesinin İstisnaları ........................................................................ 204

ç) Uyumdan Kaçan Ekler .................................................................................. 205

d) Alıntı Kelimelerde Dil Benzeşmesi ............................................................... 205

2. Dudak Benzeşmesi (Küçük Ünlü Uyumu, Düzlük-Yuvarlak Uyumu) ............... 207

a) Düz Ünlülü Kelimeler ................................................................................... 207

b) Yuvarlak Ünlülü Kelimeler .......................................................................... 208

c) Dudak Benzeşmesinin İstisnaları .................................................................. 208

D) Ünlü-Ünsüz Benzeşmesi (Ünlülerin Ünsüzlere Etkisi) ................................. 209

1. Sedalılaşma (Tonlulaşma [sonorisation]) ........................................................... 209

a) İç Seste Sedalılaşma ..................................................................................... 209

-t- > -d- Değişmesi ....................................................................................... 210

-p- > -b- Değişmesi....................................................................................... 210

-ç- > -c- Değişmesi ....................................................................................... 211

g > ğ, k > g > ğ Değişmesi ........................................................................ 211

b) Tabanların Son Sesleri ve Eklerde Sedalılaşma ............................................ 212

c) Alıntı Kelimelerde Sedalılaşma .................................................................... 213

ç) Birleşik Kelimelerde Sedalılaşma ................................................................. 214

2. Dudaksıllaşma (labialisation) ............................................................................. 215

a) /g,ğ/ > /v/ Değişmesi .................................................................................... 215

b) /ñ/ > /m/ Değişmesi ....................................................................................... 215

3. Sızıcılaşma (spirantisation) ................................................................................ 215

4. Almaşma (Ünlü-Ünsüz Uyumu [gradation]) ...................................................... 216

E) Ünsüz-Ünlü Benzeşmesi (Ünsüzlerin Ünlülere Etkisi) .............................................. 218

1. Ünlü Daralması .................................................................................................. 218

2. Ünlü Düzleşmesi ................................................................................................ 219

3. Yuvarlaklaşma ................................................................................................... 220

4. İncelme ............................................................................................................... 221

a) Tam İncelme ................................................................................................. 221

b) Yarı İncelme ................................................................................................. 222

F) Ünsüz Benzeşmesi .................................................................................................... 222

1. Sedalılık-Sedasızlık Bakımından Benzeşme ...................................................... 222

2. Çıkış Yerleri Bakımından Benzeşme ................................................................. 224

a) n > m Benzeşmesi ........................................................................................ 224

b) l > n Benzeşmesi .......................................................................................... 224

c) r > l Benzeşmesi ........................................................................................... 224

ç) z > s, t > s Benzeşmesi .................................................................................. 225

3. Benzeşmezlik (Aykırılaşma, [dissimilation]) ..................................................... 225

BEŞİNCİ BÖLÜM

TÜRKÇENİN YAZIM ÖZELLİKLERİ

A) BÜYÜK HARFLERİN KULLANILIŞI ........................................................................... 227

1. Özel Adların Yazılışı.......................................................................................... 227

2. Din, Mezhep ve Akımların Yazılışı.................................................................... 229

3. Milliyet ve Dil Adları ......................................................................................... 230

4. Gezegen ve Yıldız Adları ................................................................................... 230

5. Yön Adları ......................................................................................................... 231

6. Coğrafî Adlar ..................................................................................................... 231

7. Kurum, Kuruluş ve Yapı Adları ......................................................................... 233

8. Tarihî Olaylar, Savaşlar, Antlaşmalar ................................................................ 234

9. Kitap, Dergi, Gazete, Makale Adları .................................................................. 234

11. Ay ve Gün Adları ............................................................................................... 235

12. İş Yeri Adları ..................................................................................................... 236

13. Özel Adların Dışında Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler ............................... 236

B) SAYILARIN YAZILIŞI ....................................................................................................... 237

C) UZUN ÜNLÜLERİN YAZILIŞI......................................................................................... 238

D) YABANCI KELİMELERİN YAZILIŞI ............................................................................ 241

E) BAZI EK VE EDATLARIN YAZILIŞI .............................................................................. 248

1. -yor Ekinin Yazılışı ............................................................................................ 248

2. ile Bağlacının Yazılışı ........................................................................................ 249

3. Soru Ekinin Yazılışı ........................................................................................... 249

4. Ki Bağlacının Yazılışı ........................................................................................ 250

5. da / de Bağlacının Yazılışı ................................................................................. 251

6. i-mek Fiilinin Yazılışı ........................................................................................ 251

F) KESME İŞARETİNİN (‘) KULLANILMASI .................................................................... 251

ALTINCI BÖLÜM

BİRLEŞİK KELİMELERİN YAZILIŞI

1. Birleşik Kelime Kavramı .................................................................................... 253

2. Birleşik Kelimelerin Oluşumu ........................................................................... 253

A) Anlamca Kaynaşma ............................................................................................................... 253

B) Şekil Bakımından Kaynaşma ................................................................................................. 255

3. Birleşik Kelime, Deyim, Atasözü İlişkisi ........................................................... 256

4. Birleşik Kelimelerin Yazılışı .............................................................................. 257

5. Yapıları Bakımından Birleşik Kelimeler ............................................................ 258

I. Birleşik İsimler ....................................................................................................................... 258

1. Asıl Birleşik İsimler ........................................................................................... 259

2. Birleşik İsim Hükmünde Olan Birleşik Kelimeler ............................................. 259

A) İsim Tamlaması Kalıbında ..................................................................................................... 260

B) Sıfat Tamlaması Kalıbında..................................................................................................... 267

C) Edat Grubu Kalıbında ............................................................................................................ 270

Ç) Zarf Grubu Kalıbında ............................................................................................................. 270

D) Hâl Ekli İsimlerle Oluşturulmuş İsim Grubu Kalıbında ....................................................... 271

E) Çekimli Fiil Kalıbında ............................................................................................................ 273

1. Her iki unsuru çekimli fiil kalıbında olanlar ..................................................... 273

2. Özne, nesne, zarf durumundaki isimlerle, çekimli fiilin kalıplaş- masıyla oluşanlar: ............................................................................................................ 273

3. Fiil unsurunun isim unsurundan önce gelmesiyle kurulan birle- şikler (Çekimli Fiili Başta Bulunanlar) ....................................................................................... 274

4. Sıfat fiillerle kurulmuş birleşikler ...................................................................... 274

F) İkileme Kalıbında Kurulan Birleşik Kelimeler ..................................................................... 274

1. Aynı Kelimenin Tekrarı ile Yapılan İkilemeler .................................................................... 275

2. Eş veya Yakın Anlamlı Kelimelerden Kurulan İkilemeler .................................................. 275

3. Zıt Anlamlı Kelimelerden Kurulan İkilemeler ...................................................................... 276

4. Pekiştirmeli İkilemeler .......................................................................................................... 276

a) Kelime başına “m” sesi getirilerek yapılan ikileme ............................................. 277

b) “m, p, r, s” sesleriyle yeni heceler oluşturularak yapılan ikileme ....................... 277

5. Zarf Fiillerle Kurulan İkilemeler ........................................................................................... 278

II. Birleşik Fiiller ........................................................................................................................ 278

İsim +Yardımcı Fiil Kalıbı ile Kurulanlar ................................................................................... 279

A) Türkçe İsimlerle ...................................................................................................................... 280

1. Zarf Grubu Kalıbında ...................................................................................................... 280

2. Özne Durumunda Olan İsimlerle .................................................................................... 280

3. Nesne Durumunda Olan İsimlerle .................................................................................. 280

4. Yönelme, Bulunma ve Uzaklaşma Hâlinde Bulunan İsimlerle .................................... 281

B) Yabancı İsimlerle .................................................................................................................... 282

1. Arapça, Farsça Kelimelerle Kurulan Birleşik Fiiller ..................................................... 282

2. Batı Menşeli Kelimelerle Kurulan Birleşik Fiiller ........................................................ 282

Fiil+Zarf-Fiil+Yardımcı Fiil Kalıbı ile Kurulan Birleşik Fiiller .......................................... 284

1. Yeterlilik Fiili (İktidar Fiili) ............................................................................................ 285

2. Yaklaşma Fiili .................................................................................................................. 285

3. Tezlik Fiili ........................................................................................................................ 285

4. Süreklilik Fiili .................................................................................................................. 285

5. Yarı Tasvir Fiilleri ........................................................................................................... 286

YEDİNCİ BÖLÜM

NOKTALAMA İŞARETLERİ (Punctuation)

I. Söz Dizimi ile İlgili İşaretler .................................................................................................. 287

A) Nokta (.) ................................................................................................................................... 287

B) Virgül (,) .................................................................................................................................. 292

C) Noktalı Virgül (;) ..................................................................................................................... 298

D) İki Nokta (:) ............................................................................................................................. 300

E) Üç Nokta (...) ........................................................................................................................... 303

F) Soru İşareti (?) ......................................................................................................................... 307

G) Ünlem İşareti (!) ...................................................................................................................... 309

II. Yardımcı İşaretler .................................................................................................................. 311

A) Kısa Çizgi (-) ........................................................................................................................... 311

B) Uzun Çizgi (–) ......................................................................................................................... 315

C) Tırnak İşareti (“ ”) .............................................................................................................. 316

D) Tek Tırnak İşareti (‘) ............................................................................................................... 318

E) Parantez (Ayraç) İşareti ( ) .................................................................................................... 319

F) Köşeli Parantez [ ] .................................................................................................................. 321

G) Eğik Çizgi ( / ) ......................................................................................................................... 322

H) Paragraf (Çengel) İşareti (§) .................................................................................................. 323

İ) Düzeltme İşareti ( ^ ) ............................................................................................................... 323

KAYNAKLAR .................................................................................................................... 325

TERİMLER DİZİNİ ............................................................................................................ 329