Dünyada Varlık Fonu Uygulamaları ve Türkiye Varlık Fonu

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR ........................................................................................... III

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ .............................................................XIX

TABLOLAR DİZİNİ ............................................................................................... XIII

GRAFİKLER DİZİNİ ............................................................................................... XV

ŞEKİLLLER DİZİNİ ............................................................................................. XVII

İÇİNDEKİLER ............................................................................................................. V

GİRİŞ ............................................................................................................................ 1

BİRİNCİ BÖLÜM

TARİHSEL GELİŞİM PERSPEKTİFİNDEN ULUSAL VARLIK FONLARI VE DEVLET İLE İLİŞKİŞİ

1.1. ULUSAL VARLIK FONU TANIMI VE GELİŞİM SÜRECİ............................... 6

1.1.1.Ulusal Varlık Fonu Kavramının Doğuşu ..................................................... 6

1.1.2. Dünya Genelinde Varlık Fonlarının Tarihsel Gelişimi ............................... 8

1.1.2.1. Tarihte İlk Varlık Fonları Kuruluş Süreçleri ................................. 8

1.1.2.2 1950-1970 Dönemi Varlık Fonları ................................................. 9

1.1.2.3. 1970-2000 Dönemi: Varlık Fonlarının Dönüşümü ..................... 10

1.1.2.4. 2000-2012 Dönemi ve Modern Varlık Fonları ........................... 14

1.1.2.5. 2012-2023 Dönemi ..................................................................... 17

1.1.3. Ulusal Varlık Fonlarının Genel Amaçları ................................................. 20

1.1.4. Ulusal Varlık Fonlarının Yatırım Stratejileri ............................................ 22

1.1.5. Ulusal Varlık Fonlarını Diğer Fonlardan Ayıran Başlıca Özellikler ......... 27

1.1.6. Ulusal Varlık Fonlarının Türleri ............................................................... 30

1.1.6.1. Öncelikli Hedeflerine Göre Varlık Fonları ................................. 31

1.1.6.1.1. Öncelikli Hedefi Kalkınma Olan Varlık Fonları .............. 32

1.1.6.1.2. Öncelikli Hedefi Rezerv Biriktirme Olan Varlık Fonları ............................................................................. 35

1.1.6.1.3. Öncelikli Hedefi Nesiller Arası Tasarruf Olan Varlık Fonları ............................................................................. 35

1.1.6.1.4. Öncelikli Hedefi İstikrar Olan Varlık Fonları .................. 37

1.1.6.1.5. Öncelikli Hedefi Emeklilik Fonuna Katkı Olan Varlık Fonları ............................................................................. 39

1.1.6.2. Varlık Fonların Özelliklerine Göre Sınıflandırılması ................. 45

1.1.6.2.1. Aktif Büyüklüklerine Göre Fonlar ................................... 45

1.1.6.2.2. Kaynaklarına Göre Fonlar ................................................ 49

1.1.6.2.3. Şeffaflık Seviyesine Göre Fonlar ..................................... 51

1.1.6.3. Coğrafi Dağılımına Göre Varlık Fonları ..................................... 53

1.1.6.3.1. Asya-Pasifik Merkezli Fonların Özellikleri ..................... 55

1.1.6.3.2. Ortadoğu ve Afrika Ülkeleri Merkezli Fonların Özellikleri ........................................................................ 56

1.1.6.3.3. Avrupa Merkezli Fonların Özellikleri .............................. 57

1.1.6.3.4. Kuzey Amerika Merkezli Fonların Özellikleri ................ 58

1.1.6.3.5. Güney Amerika Merkezli Fonların Özellikleri ................ 59

1.1.6.4. Devlet Egemenliği Durumuna Göre Fonlar ................................ 60

1.1.6.4.1. Sömürge Sonrası (Postkoloniyal) Varlık Fonları ............. 61

1.1.6.4.2. Doğal Kaynak Bazlı (Rantiyer) Varlık Fonları ................ 61

1.1.6.4.3. Endüstriyel Kalkınma Odaklı (Üretici) Varlık Fonları .... 62

1.1.6.4.4. Bölgesel Ekonomik Güç (Territoryal) Varlık Fonları ...... 62

1.1.6.4.5. Sürdürülebilirlik Merkezli (Ahlâki) Varlık Fonları .......... 64

1.2. KÜRESEL KRİZLER PERSPEKTİFİNDEN ULUSLARARASI VARLIK FONLARI VE DEVLET-EKONOMİ İLİŞKİSİ .................................................. 64

1.2.1. Devletin Rolü ve Ulusal Varlık Fonları ile Olan İlişkisinin Gelişimi ....... 69

1.2.2. Uluslararası Varlık Fonlarının Küresel Ekonomik Krizlerdeki Rolü ve Etkisi: 2008-2012 Küresel Ekonomik Krizi ve Covid-19 Pandemi Krizi Örneği ....................................................................................................... 73

1.2.2.1. 2008-2012 Ekonomik Krizinde Varlık Fonlarının Rolü ............. 74

1.2.2.2. Covid-19 Pandemi Krizinde Varlık Fonlarının Rolü .................. 79

İKİNCİ BÖLÜM

DÜNYADA VARLIK FONU UYGULAMALARI ve BAŞARI ENDEKSLERİ BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ

2.1. DÜNYADA VARLIK FONU UYGULAMALARI............................................. 83

2.1.1. Avrupa Ülkelerinin Ulusal Varlık Fonları ................................................ 86

2.1.1.1. Norveç Varlık Fonu (Devlet Emeklilik Fonu) ............................ 88

2.1.1.2. Fransa Varlık Fonu (Bpifrance) .................................................. 91

2.1.1.3. Rusya Varlık Fonu ...................................................................... 92

2.1.2. Amerika Kıtası Ülkelerindeki Varlık Fonları ............................................ 93

2.1.2.1. AB.D. Varlık Fonları .................................................................. 93

2.1.2.1.1. Alaska Daimi Fonu (APFC) ............................................. 93

2.1.2.1.2.Teksas Kalıcı Üniversite Fonu (PUF) ............................... 95

2.1.2.1.3.New Mexico Eyalet Yatırım Konseyi (NMSIC) ............... 95

2.1.2.2. Kanada Varlık Fonları ................................................................ 97

2.1.2.2.1. Quebec Mevduat ve Yatırım Fonu (CDPQ) ..................... 97

2.1.2.2.2. Alberta Yatırım Yönetimi Fonu (AIMCO) ve Alberta Miras Tasarruf Güven Fonu (AHSTF) ............................ 97

2.1.2.3. Şili Emeklilik Rezerv Fonu (PRF) .............................................. 99

2.1.3. Asya ve Uzak Doğu Ülkelerindeki Ulusal Varlık Fonları ...................... 101

2.1.3.1. Çin Yatırım Fonu (CIC) ............................................................ 102

2.1.3.2. Avustralya Gelecek Fonu (FF) ................................................. 104

2.1.3.3. Singapur Ulusal Varlık Fonları (Temasek ve GIC) .................. 104

2.1.3.4. Malezya Ulusal Varlık Fonu (1MDB) ...................................... 106

2.1.4. Ortadoğu ve Afrika Ülkelerinin Ulusal Varlık Fonları ........................... 107

2.1.4.1. Katar Ulusal Varlık Fonu (QIA) ............................................... 108

2.1.4.2. Birleşik Arap Emirlikleri Ulusal Varlık Fonları (ADIA) .......... 109

2.1.4.3. Suudi Arabistan Ulusal Varlık Fonu (PIF) ............................... 110

2.1.4.4. Kuveyt Ulusal Varlık Fonu (KIA) ............................................ 111

2.1.4.5. Bahreyn Ulusal Varlık Fonu (MHC) ........................................ 111

2.1.4.6. İran Varlık Fonu (NDF) ............................................................ 112

2.1.4.7. Cezayir Varlık Fonu (RRF) ...................................................... 113

2.1.4.8. Libya Varlık Fonu (LIA) .......................................................... 114

2.1.4.9. Nijerya Varlık Fonu (NSIA) ..................................................... 114

2.2. Başarılı Ulusal Varlık Fonlarının Anatomisi: Işık ve Gölge - Küresel İlkeler Açısından Değerlendirilmesi .............................................................................. 115

2.2.1.Ulusal Varlık Fonlarının Işık Tutan ve Gölge Düşüren Yönleri .............. 115

2.2.1.1.Ulusal Varlık Fonlarının Işık Tutan Yönleri .............................. 116

2.2.1.2. Ulusal Varlık Fonlarının Gölge Düşüren Yönleri ..................... 120

2.2.2. Başarılı Ulusal Varlık Fonlarının Ortak Özellikleri ................................ 124

2.2.2.1.Stratejik Planlama ...................................................................... 125

2.2.2.2. Uzman Yönetim ........................................................................ 126

2.2.2.3. Esneklik .................................................................................... 126

2.2.2.4. Risk Yönetimi ........................................................................... 127

2..2.2.5. Şeffaflık ve Denetim Etkinliği ................................................. 128

2.2.2.6. Hedeflerin Uzun Vadeli Olarak Belirlenmesi ........................... 129

2..2.2.7. İnovasyona Öncelik Verilmesi ................................................. 130

2.2.3. IFSWF ve Santiago İlkeleri: Ulusal Varlık Fonları İçin Uluslararası Yol Haritası ............................................................................................ 131

2.2.3.1.Uluslararası UVF Çalışma Grubu (IFSWF)............................... 132

2.2.3.2. Santiago İlkeleri ........................................................................ 135

2.3. Ulusal Varlık Fonlarının Başarı Endeksleri ........................................................ 144

2.3.1. Linaburg-Maduell Şeffaflık Endeksi ....................................................... 145

2.3.2. GSR Skor Tablosu .................................................................................. 151

2.3.3. Truman - Dawson Derecelendirmesi ...................................................... 155

2.3.4. Santiago Uyum Endeksi (GeoEconomica Derecelendirmesi) ................ 161

2.3.5 UVF’lerin İdare Puanı Endeksi ................................................................ 163

2.3.6. UVF’lerin Kaufmann, Kraayand Mastruzzi Göstergesi Açısından İncelenmesi ............................................................................................. 166

2.3.7. Varlık Fonlarının Kredi Notu Başarısı .................................................... 171

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TÜRKİYE VARLIK FONU ve KAMU MALİ SİSTEMİNE ETKİLERİNİN İNCELENMESİ

3.1. TARİHSEL SÜREÇTE TÜRKİYE’DE FON UYGULAMALARI ................... 173

3.1.1. 1923-1950 Dönemi ................................................................................. 174

3.1.2. 1950-2000 Dönemi ................................................................................. 175

3.1.3. 2000 Sonrası Bütçe Dışı Fonlar .............................................................. 177

3.2. VARLIĞA DAYALI BİR KALKINMA FONU OLARAK TÜRKİYE VARLIK FONU ................................................................................................. 177

3.2.1. Türkiye Varlık Fonu'nun Kuruluş Sürecinde, Türkiye Ekonomisinin Ekonomik ve Siyasi Durumu .................................................................. 178

3.2.2. TVF’nin Kuruluş Nedenleri & Stratejik Amaçları & Kaynakları .......... 181

3.2.2.1. TVF Kuruluş Nedenleri ............................................................ 182

3.2.2.2. Stratejik Amaçlar ve Bu Doğrultuda Atmış Olduğu Adımlar .. 185

3.2.2.2.1. Fon Portföyündeki Varlıkların Değerinin Arttırılması ... 185

3.2.2.2.2. Yurt İçindeki Stratejik Yatırımlara Sermaye Sağlamak . 186

3.2.2.2.3. Türkiye’nin Yurt Dışı Stratejisini ve Rekabetçi Şirketlerini Destekleyen Yatırımlar Yapmak ................ 188

3.2.2.2.4. Finansal Piyasalarda İyileşme ve Derinleşmeyi Desteklemek .................................................................. 189

3.2.2.3. TVF’nin Stratejik Kaynakları ................................................... 190

3.2.2.3.1. Finansman Açısından ..................................................... 190

3.2.2.3.2. Kurumsal Yönetim Açısından ........................................ 191

3.2.2.3.3.İlke ve Değerler Açısından ............................................. 192

3.2.2.3.4. İnsan Kaynağı ................................................................ 192

3.2.3. TVF’nin Organizasyon Yapısı ................................................................ 193

3.2.4. TVF’nin Finansal ve Yönetimsel Ana İlkeleri ........................................ 196

3.2.4.1. Profesyonel Yönetim ................................................................ 196

3.2.4.2. Şeffaflık ve Hesap Verilebilirlik ............................................... 198

3.2.4.3. Performans Odaklılık ................................................................ 198

3.2.4.4. Sürdürülebilirlik ........................................................................ 199

3.2.4.5. Risk Yönetimi ve Hesap Verebilirlik ........................................ 201

3.2.5. TVF’nin Finansman Kaynakları, Portföyü ve Portföyün Değerlendirilmesi ................................................................................... 202

3.2.5.1. TVF’ye Devredilen Başlıca Şirketler ve Kararname Devirleri .................................................................................... 203

3.2.5.2. TVF’nin Finansal Hizmetler Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi ...................................................................... 209

3.2.5.3. TVF’nin Enerji Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi ...................................................................... 210

3.2.5.4. TVF’nin Ulaştırma ve Lojistik Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi ...................................................................... 212

3.2.5.5. Teknoloji ve Telekom Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi ...................................................................... 212

3.2.5.6. TVF’nin Tarım ve Gıda Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi ...................................................................... 214

3.2.5.7. TVF’nin Madencilik Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi ...................................................................... 215

3.2.5.8. TVF’nin Lisans Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi ...................................................................... 216

3.2.5.9. TVF’nin Gayrimenkul Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi ...................................................................... 217

3.3. TVF’DEKİ DENETİM SÜRECİNİN ŞEFFAFLIK ve DEMOKRASİ BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ ....................................................... 218

3.4. TVF’YE DEVREDİLEN ŞİRKET PORTFÖYLERİNİN GELİŞİMİNİN DEĞERLENDİRMESİ....................................................................................... 222

3.5. TVF’NİN DİĞER ULUSAL UVF’LER AÇISINDAN KARŞILAŞTIRILMASI .................................................................................... 234

3.5.1. TVF ve Diğer Varlık Fonlarının Kaynak Bakımından Karşılaştırılması ...................................................................................... 235

3.5.2. TVF ve Diğer Varlık Fonlarının Sahip Olmuş Oldukları Varlık Miktarına Göre Karşılaştırılması ............................................................ 236

3.5.3. TVF ve Diğer Varlık Fonlarının Denetim ve Şeffaflık Bakımından Karşılaştırılması ...................................................................................... 236

3.5.4. TVF ve Diğer Varlık Fonlarının Amaçları Bakımından Değerlendirilmesi ................................................................................... 239

3.6. TVF UYGULAMALARININ KAMU MALİ SİSTEMİNE ETKİLERİNİN İNCELENMESİ ................................................................................................. 243

3.6.1. TVF’nin Kamu Mali Sistemine Etkisinin Makro Göstergeler Açısından İncelenmesi ............................................................................ 245

3.6.1.1. TVF’nin Ekonomik Büyüme ve Kalkınma Açısından İncelenmesi ............................................................................... 246

3.6.1.1.1. TVF’nin Ekonomik Büyüme Açısından İncelenmesi .... 247

3.5.1.1.2. TVF’nin Ekonomik Kalkınma Açısından İncelenmesi .. 252

3.6.1.2. TVF’nin Mali Disiplin ve Mali Şeffaflık (Saydamlık) Açısından İncelenmesi .............................................................. 256

3.6.1.3. TVF’nin Ekonomik İstikrar ve Kaynak Dağılımı Açısından İncelenmesi ............................................................................... 258

3.6.1.4. TVF’nin Döviz Kuru, Ödemeler Dengesi ve Cari Denge Açısından İncelenmesi .............................................................. 263

3.6.1.5. TVF’nin Emeklilik Sistemi Açısından İncelenmesi ................. 269

3.6.1.6. TVF’nin Küresel Perspektiften Devlet Güvenliği ve Politik İlişkiler Bağlamında İncelenmesi.............................................. 271

3.6.2. TVF’nin Kamu Mali Sistemine Etkisinin Para Politikası Açısından İncelenmesi ............................................................................................. 278

3.6.2.1 TVF’nin Fiyat İstikrarı Açısından İncelenmesi ......................... 278

3.6.2.2. TVF’nin Faiz İstikrarı Açısından İncelenmesi .......................... 280

3.6.2.3. TVF’nin İstihdam Artışı Açısından İncelenmesi ...................... 281

3.6.2.4. TVF’nin Finansal Sistem Açısından İncelenmesi ..................... 283

3.6.3. TVF’nin Kamu Mali Sistemine Etkisinin Maliye Politikası Açısından İncelenmesi ............................................................................................. 287

3.6.3.1. TVF’nin Kamu Harcamaları Açısından İncelenmesi ................ 288

3.6.3.2. TVF’nin Kamu Gelirleri Açısından İncelenmesi ...................... 292

3.6.3.3. TVF’nin Borçlanma Politikası Açısından İncelenmesi ............. 295

3.6.3.4.TVF’nin Bütçe ve Mali Disiplin Açısından İncelenmesi ........... 299

3.7. TVF ve Kamu Mali Sistemi İlişkisi Üzerine Uyarılar ve Öneriler ..................... 303

3.7.1. Uluslararası Standartlar ve İş Birlikleri ................................................... 304

3.7.2. Ekonomik Etki ve Kalkınma Hedefleri ................................................... 305

3.7.3. Borçlanma ve Risk Yönetimi .................................................................. 309

3.7.4. Vergi Muafiyetleri ve Rekabet Koşulları ................................................ 311

3.7.5. Stratejik Planlama ve Yönetim................................................................ 313

3.7.6. Denetim Mekanizmaları .......................................................................... 318

3.7.7. Şeffaflık ve Hesap Verebilirlik ............................................................... 319

3.7.8. Bütçe ve Mali Disiplin ............................................................................ 321

3.7.9. Politik ve Ulusal Güvenlik ...................................................................... 323

3.7.10. Mali Kural Önerileri ............................................................................. 326

SONUÇ ..................................................................................................................... 329

KAYNAKÇA ............................................................................................................ 337

Ek 1: 2024 GSR Skor Tablosu .................................................................................. 359

ÖZGEÇMİŞ .............................................................................................................. 360