Risk ve Belirsizlik Hallerine İlişkin İhtiyat İlkesi ve Devletin Sorumluluğu: Covıd-19 Örneği

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ........................................................................................................................ III

İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. V

KISALTMALAR LİSTESİ ......................................................................................... XI

ÖZET ......................................................................................................................... XIII

ABSTRACT ............................................................................................................. XIV

GİRİŞ .............................................................................................................................1

BİRİNCİ BÖLÜM

RİSK VE BELİRSİZLİK KAVRAMLARI IŞIĞINDA İHTİYAT İLKESİ

I. İHTİYAT İLKESİNİN TANIMI VE İLGİLİ KAVRAMLAR ...................................5

A. Genel Olarak ........................................................................................................5

B. İhtiyat İlkesi ve Risk Toplumu Teorisi.................................................................6

C. İhtiyat İlkesinin Kapsamı ve Hukuki Niteliği ......................................................9

1. İhtiyatlılık: İlke mi, Yaklaşım mı, Kural mı? ..................................................9

2. İhtiyat İlkesinin Tanımı ................................................................................. 11

3. İhtiyat İlkesinin Kısa Bir Tarihi .................................................................... 13

D. İhtiyat İlkesine İlişkin Temel Kavramlar ........................................................... 17

1. Zarar Tehdidi ................................................................................................. 17

2. Risk ve Belirsizlik ......................................................................................... 18

II. İHTİYAT İLKESİNİN ULUSLARARASI HUKUKTA YERİ .............................. 21

A. Genel Olarak ...................................................................................................... 21

B. Uluslararası Teamül Hukukunda İhtiyat İlkesi................................................... 26

C. Uluslararası Belgelerde İhtiyat İlkesi ................................................................. 30

D. İhtiyat İlkesinin Uygulanma Biçimleri .............................................................. 35

1. Yasaklama ..................................................................................................... 36

2. Sıkı Koşullara Bağlanmış İzin Sistemi .......................................................... 36

3. Bazı Yöntem ve Teknolojileri Kullanma Zorunluluğu.................................. 37

4. Çevresel Standartların Sıkılaştırılması .......................................................... 37

5. Çevresel Etki Değerlendirmesi ...................................................................... 38

6. Planlama ........................................................................................................ 39

7. Usuli Önlemler .............................................................................................. 40

a. İspat Yükünün Tersine Çevrilmesi .......................................................... 40

b. İzin Sistemlerinde Değişiklik .................................................................. 40

c. Karar Alma Usullerinde Değişiklik ......................................................... 41

8. Dolaylı Önlemler ........................................................................................... 41

III. İHTİYAT İLKESİNE İLİŞKİN ULUSLARARASI MERCİLERİN KARARLARINDAN BAZI ÖRNEKLER ............................................................. 41

A. Nükleer Test Denemeleri ................................................................................... 41

B. The Gabcíkovo-Nagymaros Project Davası ....................................................... 44

C. Sığır Hormonları Davası .................................................................................... 46

D. Güney Mavi Yüzgeçli Orkinos Davası .............................................................. 46

E. Tătar v. Romania Davası .................................................................................... 48

F. Pulp Mills Davası ............................................................................................... 51

G. Deniz Yatağı Uyuşmazlıkları Dairesi Danışma Görüşü .................................... 53

IV. ARA DEĞERLENDİRME .................................................................................... 55

İKİNCİ BÖLÜM

ULUSLARARASI HUKUKA AYKIRILIKLARDAN DEVLETLERİN SORUMLULUĞU

I. DEVLET SORUMLULUĞU KAVRAMI ................................................................ 57

A. Genel Olarak ...................................................................................................... 57

B. Sorumluluk Koşulları ......................................................................................... 59

1. Genel Olarak ................................................................................................. 59

2. Uluslararası Hukuka Aykırı Eylem ............................................................... 60

3. Atfedilebilme ................................................................................................ 63

a. Genel Olarak ............................................................................................ 63

b. Devlet Organları Bakımından Atfedilebilirlik ......................................... 64

c. Devlet Görevlilerinin Yetkilerini Aşmaları (Ultra Vires) Bakımından Atfedilebilirlik ......................................................................................... 68

d. Federe Devletler Bakımından Atfedilebilirlik ......................................... 70

e. Kamusal Faaliyetler Bakımından Atfedilebilirlik .................................... 71

f. Devletin Bilgisi ve Kontrolündeki Eylemler Bakımından Atfedilebilirlik ......................................................................................... 72

g. Ayaklanma ve İç Savaş Halleri Bakımından Atfedilebilirlik .................. 74

h. Devletin Kendisine Ait Olmayan Bir Eylemi Sahiplenmesi Bakımından Atfedilebilirlik ..................................................................... 75

ı. Uluslararası Örgüt Çatısı Altında İşlenen Eylemeler Bakımından Atfedilebilirlik ......................................................................................... 75

4. Uluslararası Yükümlülüğün İhlali ................................................................. 76

5. Kusurluluk ..................................................................................................... 78

6. Zarar .............................................................................................................. 81

II. HUKUKA AYKIRILIĞI ORTADAN KALDIRAN DURUMLAR ....................... 83

A. Genel Olarak ...................................................................................................... 83

B. Hukuka Uygunluk Nedenleri ............................................................................. 84

1. Rıza ............................................................................................................... 84

2. Meşru Müdafaa ............................................................................................. 86

3. Mücbir Sebep ................................................................................................ 86

4. Karşı Önlemler .............................................................................................. 87

5. Zorunluluk (Tehlike) Hali ............................................................................. 88

6. Zaruret Hali ................................................................................................... 89

C. Hukuka Uygunluk Sebeplerinin Etkisi ............................................................... 91

III. ULUSLARARASI HUKUKA AYKIRI DAVRANAN DEVLETLERİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ ......................................................................................... 91

A. Genel Olarak ...................................................................................................... 91

B. Eylemi Durdurma ve Tekrarlamama .................................................................. 93

C. Onarım ............................................................................................................... 94

1. Genel Olarak ................................................................................................. 94

2. Eski Hale İade ............................................................................................... 95

3. Tazminat........................................................................................................ 97

4. Tatmin ........................................................................................................... 99

IV. ULUSLARARASI HUKUKUN EMREDİCİ KURALLARINA (JUS COGENS) AYKIRILIKTAN SORUMLULUK ................................................ 100

V. ARA DEĞERLENDİRME .................................................................................... 101

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

COVID-19 PANDEMİSİNİN PATLAK VERMESİNDE ÇİN HALK CUMHURİYETİ’NİN ROLÜ VE DEVLET SORUMLULUĞU

I. ÇİN’İN COVID-19 SALGININDAKİ TUTUMU VE ULUSLARARASI SORUMLULUĞU .............................................................................................. 103

A. Genel Olarak .................................................................................................... 103

B. COVID-19 Salgını Sırasında Çin’in Tutumu ................................................... 104

C. Çin'in COVID-19 Salgınına İlişkin Uluslararası Sorumluluğu ....................... 109

1. Genel Olarak ............................................................................................... 109

2. Çin’in Sorumluluğunun Hukuka Aykırı Fiil ve Atfedilme Açısından Değerlendirilmesi ....................................................................................... 109

3. Çin’in Sorumluluğunun Uluslararası Yükümlülüklerin İhlali Açısından Değerlendirilmesi ....................................................................................... 111

a. Genel Olarak .......................................................................................... 111

b. Çin'in Dünya Sağlık Örgütü Üyesi Bir Devlet Olarak Yükümlülükleri ve Bu Yükümlülüklerin İhlali Açısından Sorumluluğun Değerlendirilmesi .................................................................................. 112

4. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin Daimî Üyesi Olarak Çin'in Yükümlülüklerinin İhlalinin Değerlendirilmesi .......................................... 116

5. Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi Açısından Çin’in Uluslararası Sorumluluğunun Değerlendirilmesi ............................................................ 118

II. İHTİYAT İLKESİ PERSPEKTİFİNDEN ÇİN’İN SORUMLULUĞU ................ 122

A. Dünya Sağlık Örgütü ve İhtiyat İlkesi ............................................................. 122

III. HUKUKA AYKIRILIĞI ORTADAN KALDIRAN HALLER AÇISINDAN ÇİN’İN SORUMLULUĞUN DEĞERLENDİRİLMESİ .................................... 128

A. Genel Olarak .................................................................................................... 128

B. Mücbir Sebep ................................................................................................... 129

C. Zaruret .............................................................................................................. 130

IV. ÇİN’İN SORUMLULUĞUNA GİDEBİLECEK DEVLETLER VE ÇİN’İN DEVLET SORUMLULUĞUNUN SONUÇLARI ............................................. 132

A. Çin’in Sorumluluğuna Gidebilecek Devletler .................................................. 132

B. Çin’in Devlet Sorumluluğunun Sonuçları ........................................................ 134

1. Genel Olarak ............................................................................................... 134

2. Eski Hale İade ............................................................................................. 136

3. Tazminat...................................................................................................... 137

4. Tatmin ......................................................................................................... 138

5. Başvuru Yolları ........................................................................................... 139

a. Daimî Tahkim Mahkemesi .................................................................... 139

b. Uluslararası Adalet Divanı .................................................................... 140

c. Uluslararası Adalet Divanı’ndan Danışma Görüşü ................................ 141

d. Diğer Alternatifler ................................................................................. 142

V. ARA DEĞERLENDİRME .................................................................................... 144

SONUÇ ...................................................................................................................... 147

KAYNAKÇA ............................................................................................................. 159

ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................... 187